آیا بلایای طبیعی درحال گسترش هستند؟
سیل، زلزله، آتش‌سوزی و... بلایای طبیعی هستند و همواره در صدر اخبار روزمره که اغلب در جوامع ضعیف و آسیب‌پذیر رخ می‌دهند، و صدمات جبران‌ناپذیری به این اکوسیستم‌ها وارد می‌کنند. همچنین هزینه‌های هنگفتی را برای بازسازی و احیا به این جوامع تحمیل می‌کنند. این بلایا زمانی رخ می‌دهند که یک خطر طبیعی -مانند زلزله، طوفان شدید یا آتش‌سوزی- موجب آسیب به سیستم‌های انسانی می‌شود. به‌نظر می‌رسد این رخدادها هر روز مکرر و شدیدتر می‌شوند.
بلایای طبیعی چندان «طبیعی» نیستند
برخی از مخاطرات طبیعی به‌دلیل نیروهای خارج از کنترل ما رخ می‌دهد. به‌عنوان‌مثال، حرکت صفحات پوسته زمین باعث زلزله و سونامی می‌شود. تغییر تابش خورشیدی که وارد جو و اقیانوس‌ها می‌شود، طوفان‌هایی را در تابستان و کولاک‌هایی را در زمستان ایجاد می‌کند. حرکت انرژی در سیستم زمین چیزی است که این فرآیندهای طبیعی را هدایت می‌کند.
علی‌رغم این روندهای عادی، متخصصان اکنون می‌گویند به سه دلیل زیر چیزی به عنوان «بلایای طبیعی» وجود ندارد:
نخست، بشریت در سیستم زمین دخالت می‌کند. به‌عنوان‌مثال، هنگامی که ما تغییرات آبوهوایی انسانی را هدایت می‌کنیم، انرژی بیشتری به سیستم می‌دهیم. این امر احتمال بروز خطرات مكرر و شدید «آبوهوایی» مانند سیل، آتش‌سوزی، امواج حرارتی و طوفان‌های گرمسیری را افزایش می‌دهد.
دوم، ما درحال‌مدیریت (اشتباه) سیستم‌های طبیعی هستیم. به‌عنوان‌مثال، ازبین‌بردن بافر حفاظت‌کننده از مانگروها در ساحل، به‌معنی افزایش طوفان میتواند فاجعه‌بارتر باشد.
سوم، شهرک‌های ما در سراسر کره‌زمین در مناطق جغرافیایی که مخاطرات طبیعی در آن رخ می‌دهد درحال پراکنده‌شدن هستند. این امر ما را در معرض آسیب و ضرر قرار می‌دهد، وقتی اتفاقی ناگزیر رخ دهد.
بلایای طبیعی: آتش‌سوزی‌ها
حفظ جنگل‌ها و مراتع به‌عنوان سرمایه‌های طبیعی کشور یکی از چالش‌های مهم در زمینه امنیت زیستی کشور است. در تخریب مراتع و جنگل‌ها به‌غیراز عوامل طبیعی ازجمله استمرار خشکسالی، شیوع آفت و بیماری، رانش زمین و آتش‌سوزی، عوامل انسانی نیز دخیل‌اند. بعد از ریزگردها، سیل و ملخ حال نوبت به جولان آتش در جنگل‌ها و مراتع کشور رسیده است. این روزها شاهد حوادث آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع در استان‌های مختلف سراسر کشور، حتی مزارع و علفزارهای تهران، و اغلب درنتیجه بی‌احتیاطی عوامل انسانی هستیم. در این حوادث مناطق متعددی به‌ویژه در نقاط صعب‌العبور، به‌صورت همزمان و در نقاط مختلف به‌طوروسیع و گسترده در آتش می‌سوزند. در موارد زیادی حجم آتش‌سوزی به اندازه‌ای زیاد بوده که استفاده از هواپیما و بالگرد آب‌پاش ضرورت داشته است.
در سال جاری، ماه‌ها قبل از شروع فصل بحرانی حریق، به‌دفعات توسط کارشناسان و متخصصان محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور اعلام شد که به‌واسطه سیلاب و بارندگی‌های اخیر، شرایط مناسبی برای رشد پوشش گیاهی در عرصه‌های جنگلی و مرتعی فراهم شده و با گرم‌شدن هوا، قطع بارندگی‌ها و خشک‌شدن این پوشش گیاهی در تابستان سال جاری، پتانسیل بالایی برای وقوع آتش‌سوزی‌های گسترده وجود خواهد داشت. آیا باوجوداین هشدارها، اقدامات اثربخشی به‌منظور کاهش ریسک وقوع حریق (مانند کاهش بار زیاد پوشش گیاهی علفی با قابلیت اشتعال زیاد در مراتع از طریق اجازه چرای دام در این مناطق، یا انجام آتش تجویزی به‌صورت کنترل شده) انجام شده است؟ آیا امکانات و نیروهای تخصصی لازم در مناطق با پتانسیل حریق زیاد، مکان‌یابی و تجهیز شده است؟ متاسفانه حتی از انجام اقدامات ساده پیش‌گیرانه مانند «ممنوعیت روشن‌کردن آتش در عرصه‌های جنگلی و ملی و پارک‌های جنگلی» توسط گردشگران به‌ویژه در فصول خشک و گرم سال عاجز هستیم.
پيشگيري و اطفای حريق، نيازمند هماهنگي، برنامه‌ريزي و برگزاري جلسات آموزشی حرفه‌ای در شرایط تمرینی آتش قبل از بحران است. در زمان اوج بحران، تلاش برای برنامه‌ريزي، عضوگيري، تشكيل جلسه، پيداكردن مقصر و .. بی‌فایده بوده و فاجعه اتفاق افتاده است. امسال نیز به مانند سال‌های گذشته، ستاد پیشگیری و مقابله با حریق متشکل از سازمان‌های متولی محیط‌زیست، جنگل‌ها و مراتع کشور و همراهی دیگر سازمان‌ها قبل از شروع فصل بحرانی حریق ایجاد شده است. هدف این است که این ستاد با استفاده از همه امکانات و نیروهای دولتی و مردمی از بروز و تشدید بحران حریق جلوگیری کند. آیا این هدف تاکنون حاصل شده است؟ آیا هماهنگی لازم برای فعالیت‌های بین بخشی در سازمان‌ها و نهادهای مسئول در کشور بدین‌منظور فراهم شده است؟ ارائه آمار دقیق از رخدادهای آتش و خسارت‌های ناشی از آن به سرمایه‌های طبیعی کشور میتواند پاسخگوی این سئوالات باشد.
ناکافی بودن امکانات در کنار عدم هماهنگی در استفاده کارآمد از امکانات موجود، در تمام مراحل مدیریت آتش در پیشگیری، مقابله و اطفای حریق دیده می‌شود. تجهیز این امکانات بویژه در مناطق سخت گذر، برای مهار آتش حائز اهمیت است. اغلب شاهد تلاش نیروهای مردمی با دست خالی برای مهار حریق در شرایط دشوار جنگلهای کشور هستیم. سال‌هاست که در مورد ضرورت به‌کارگیری علائم حریق در جنگل‌ها و مراتع، وجود برجک‌های مراقبت آتش‌سوزی به‌عنوان یک ابزار حفاظتی صحبت می‌شود. در بحث مقابله نیز ناهماهنگی‌ها در استفاده به موقع و کارآمد از تجهیزات اطفای حریق از جمله هواپیما‌های اطفای حریق، کمبود نیروهای آموزش دیده و عدم سازماندهی آنها در میدان مقابله با حریق وجود دارد.
علاوه‌بر فقدان تجهیزات مناسب اطفای حریق در کشور، دانش علمی کافی نیز در زمینه عوامل مختلف اقتصادی-اجتماعی و حتی محیط‌زیستی موثر بر ریسک آتش در شرایط جنگل‌ها و مراتع کشور وجود ندارد. متاسفانه مطالعات در این زمینه بسیار نوپا است و نیاز به حمایت بیشتر نهادهای متولی جنگل‌ها و مراتع از بخش‌های دانشگاهی و پژوهشی کشور در این زمینه است. لازم به ذکر است که در مواردی عدم دسترسی به اطلاعات آتش و دقیق نبودن داده مرتبط، مانع انجام فعالیت‌های پژوهشی در این زمینه شده است. تهیه بانک اطلاعات داده آتش به روز و دقیق میتواند امکان انجام این فعالیت‌ها را هموار کند.
در ارتباط با مراحل مختلف مدیریت بحران حریق، تمرکز برنامه‌ها و اقدامات اجرایی در بخش پیشگیری نسبت به اطفای حریق کمتر بوده است، درحالی‌که انجام این فعالیت‌ها در بخش پیشگیری در کاهش ریسک و مخاطره آتش میتواند اثربخش‌تر باشد. در مرحله آخر مدیریت بحران حریق (بازسازی) نیز شاهد فقدان برنامه‌های احیایی هستیم. در ارتباط با عرصه‌های سوخته شده متاسفانه این عرصه‌ها اغلب رها شده و عدم بازسازی آنها از طریق اجرای طرح‌های جنگل‌کاری و احیا، اغلب منجر به هجوم گونه‌های مهاجم و به‌خطرافتادن تنوع زیستی و امنیت زیستی در این مناطق شده است. حتی تاکنون برآورد دقیقی نیز از میزان خسارت وارد شده به این اراضی در نتیجه حوادث آتش‌سوزی ارائه نشده است.
در انتها پیشنهادات زیر برای مدیران و مسئولان مرتبط مبنی‌بر بهبود فرآیند مدیریت حریق در قبل و بعد از رخداد آتش ارائه می‌شود:
- ♦ افزایش انسجام و هماهنگی درون‌سازمانی و بین‌سازمانی از طریق راهکارهای گوناگون مانند برگزاری جلسات، سمینارها، ذینفع ساختن منافع مشترک سازمانی و اقدامات رسانه‌ای به‌منظور افزایش همکاری این نهادها برای کاهش اثرات بحران حریق
- ♦ بهبود مشارکت‌های مردمی و به‌ویژه افراد محلی از طریق افزایش انگیزه مردمی جهت همکاری، بالابردن احساس مسئولیت، آموزش و تجهیز مناسب آنها
- ♦ افزایش آمادگی حرفه‌ای نیروهای عملیاتی در استفاده از تجهیزات و روش‌های دقیق در مقابله با آتش
- ♦ تقویت دسترسی نیروهای حرفه‌ای و تیم‌های داوطلب مردمی و حضور به‌موقع آنها در محل حادثه، ضمن رعایت کلیه نکات ایمنی زیستی و امنیت زیستی
- ♦ تشكيل مديريت شوراي پيشگيري از آتش‌سوزي و اطفا حريق در جنگل‌ها و مراتع کشور در استان‌ها؛ اعضاي اصلي جلسات استاني: منابع طبيعي، مديريت بحران، اورژانس، هلال‌احمر، آتش‌نشاني، جهاد كشاورزي، راه‌وشهرسازي، مديريت برنامه‌ريزي، سپاه، بسيج، ارتش و نيروي انتظامي؛ مدير شورا در استان مديريت بحران؛ مدير شورا در شهرستان فرماندار؛ و دبير آن منابع طبيعي (استان و شهرستان).
- ♦ تهيه چارت مديريتي، تهيه ليست اعضا و تشكيل تيم اجرايي در تمام روستاها شامل: مرتع‌داران روستايي و عشايري (صاحبان پروانه چرا و طرح‌هاي مرتع‌داري)، دهيار، شورا، حضور داوطلبانه مردمي روستايي و عشايري
- ♦ تشكيل جلسات آموزشي و ترويجي مشاركت مردمي با مباحث پيشگيري، اطفا حريق و امداد و نجات از سوي ادارات متولي آن موضوع
- ♦ تشكيل گروه‌هاي پشتيباني و امداد (استاني و شهرستاني) با مشاركت كليه ادارات و تهيه لوازم و ادوات و ماشين‌آلات مورد نياز
- ♦ تجهيز مردم روستايي به لوازم ضروري اطفا حريق (لباس، كفش، بيل، آب‌پاش و ...)
- ♦ اتحاد و همبستگي روستاهاي هر بخش شهرستان و اتخاذ مديريت واحد آن با بخش‌دار مربوطه
- ♦ انجام مانور آمادگي در روستاها و همكاري متقابل در واحد هر بخش از شهرستان
- ♦ برآورد و تعيين اعتبار مورد نياز و تخصيص ١٠٠٪ آن با مشاركت همه ادارات دولتي و لشكري
- ♦ مكلف شدن فرمانداران و بخشداران و شوراهاي روستاها به اجراي سريع‌تر مصوبات شوراي اطفا حريق استان
علاوه‌بر موارد بالا، با توجه به افزایش گرم‌شدن هوا و نیز پدیده خشکسالی و تکرار رخداد آتش‌سوزی‌های شدید در کشور، ضرورت ممنوع‌شدن روشن کردن آتش در جنگل‌ها و مراتع به‌ویژه در فصل بحرانی حریق (عمدتا خرداد تا شهریور در مناطق جنوبی، مرکزی و غرب کشور، و نیز فصل پاییز در شمال کشور) غیرقابل اجتناب است. همچنین با توجه به نقش زیاد مردم محلی در پیشگیری و اطفای حریق ضرورت دارد کشاورزان، دام‌داران، طبیعت‌گردان و تمام کسانی که در محیط‌های طبیعی و باز برای فعالیت یا تفریح حاضر می‌شوند از روشن کردن آتش جدا خودداری و در صورت اجبار، حداکثر ملاحظات ایمنی برای پیشگیری از وقوع حریق را رعایت کنند. در صورت نیاز به افروختن آتش، موارد ایمنی به دقت رعایت و قبل از ترک محل از خاموش شدن آتش اطمینان حاصل شود و از انداختن ته سیگار یا کبریت روشن روی زمین و یا روشن کردن آتش به‌منظور تفریح خودداری شود. علت وقوع بیش از 95 درصد از آتش‌سوزی‌های رخ داده در منابع طبیعی کشور عوامل انسانی است. لازم است برنامه‌ریزی جامعی برای فرهنگ‌سازی، آموزش و اطلاع‌رسانی در تمامی سطوح درخصوص نحوه ورود به طبیعت و خروج از آن فراگیر شود. در نهایت جنگل‌ها و مراتع امانت باارزشی است که به‌دست ما سپرده شده، بیاییم امانت‌دار بهتری باشیم و از این سرمایه‌ها مراقب بیشتری کنیم.