ايران به دلايل مختلفی نظير تنوع بالاي زيستگاهي (كوه ،جنگل، كوير و...)، تنوع توپوگرافي و قرار گرفتن تحت تاثير الگوهاي اقليمي متفاوت (اقليم مديترانه‌اي، سرد، خشك، گرم، مرطوب و بياباني) از تنوع زيستي بسيار بالايي برخوردار است.
حدود دو سوم از سطح زمين‌هاي ايران براي کشاورزي مناسب است، اما تنها 12 درصد از این میزان زیر کشت می‌رود و از اين مقدار سطح زیر کشت، کمتر از يک سوم زمين‌هاي کشت آبي و بقيه به صورت کشت ديم است. با وجود سطح کشت محدود از گستره زمین قابل کشت در کشور در بسياري از موارد محصولات كشاورزي ایران صدرنشین کشورهاي توليدکننده اين محصولات است.
بيش از 400 هزار هکتار از اراضي باغي کشور به کشت پسته و توليد سالانه حدود 310 هزار تن پسته اختصاص دارد و کشور را در صدر کشورهاي توليدکننده پسته جهان قرار داده است. همچنین از حدود 230 هزار هکتار نخلستان‌هاي کشور سالانه حدود 875 هزار تن محصول خرما برداشت مي‌شود که (تا تاريخ تدوين اين مطلب) ايران را در رده اول کشورهاي توليدکننده خرما قرار داده است. علاوه بر پسته و خرما، ايران در توليد گيلاس و زعفران نيز مقام اول جهان را به خود اختصاص داده است. ايران همچنین دومين توليدکننده خيار، زردآلو و گردو، سومين توليدکننده طالبي، گرمک، خربزه، کشمش و چهارمين توليدکننده هندوانه، بادام، انجير و چاي و پنجمين توليدکننده ليمو در جهان است. در توليد سيب، نارنگي، فندق، انگور، پرتقال، گوجه‌فرنگي، پياز و عدس نیز در رده‌هاي ششم تا دهم قرار دارد.
کشور در محصولات استراتژیکی مانند گندم به مرز خودکفایی رسیده و در مورد برنج بخش زیادی از نیاز داخل در کشور تولید می‌شود. اما با وجود پتانسیل بالای کشاورزی در کشور، در برخی از محصولات استراتژیک مانند ذرت، دانه‌های روغنی (مانند سویا و کلزا) و جو وابستگی شدید وجود داشته و بخش اعظم نیاز کشور از طریق واردات تامین می‌شود.
بررسي‌ها نشان مي‌دهد تنوع اقليمي، وجود منابع و ذخاير غني، امكان ايجاد اشتغال مولد كم‌هزينه و زودبازده و وجود مزيت نسبي در توليد و صدور محصولات، از جمله قابليت‌هاي بخش كشاورزي ايران است.
تهدیدات زیستی حوزه کشاورزی
عوامل بيولوژيک در صورت قرار گرفتن در شرايط مناسب جوي و محيطي به راحتي مي‌توانند شايع شوند. اين شيوع يا اپيدمي بيماري از ديرباز به صورت طبيعي در مورد انسان، حيوانات و گياهان ديده شده و در طول تاريخ باعث وارد آمدن خسارات جبران‌ناپذيري به جوامع انساني و منابع طبيعي شده است.
تهدیدات زیستی و روش‌هاي انتقال آفات و بيماري‌هاي گياهي از دیدگاه‌های مختلف قابل تقسیم‌بندی است که در ادامه تقسیم برمبنای عمد و غیرعمد مورد بررسی قرار گرفته است.
الف- انتقال (ورود) تعمدي
انتقال تعمدي آفات و عوامل بیماری‌زا به صورت‌هاي مختلف توسط بذرها، پیازها، غده‌ها، وسايل و ماشین‌آلات زراعی و... توسط انسان صورت می‌گیرد و اهداف خاصي را دنبال مي‌كند.
ب- انتقال (ورود) غيرتعمدي
در انتقال غیرتعمدی، آفات و عوامل بیماری‌زا توسط انسان به علت ناآگاهی، سوء‌مدیریت و یا حتی عدم مطالعه جوانب آن از راه وارد کردن یک محصول، فرآورده و یا حتی یک گیاه و... وارد کشور می‌شود.
ج- انتقال (ورود) طبیعی غيرتعمدي
در روش غيرتعمدي، عامل خطرساز، خود را مستقل از انسان و توسط باد، حيوانات، حشرات، پرندگان و... منتقل می‌کند.. مهم‌ترين انواع روش‌هاي انتقال غيرتعمدي عبارتند از: انتقال خودبه‌خود (Autonomous Transmission) که توسط باد، آب، ناقلين (حشرات، پرندگان، حيوانات، انسان، تجهيزات کشاورزي، گياهان انگل، شارژني و...) صورت مي‌پذيرد.
مهمترین تهدیدات زیستی موثر بر حوزه کشاورزی کشور
در ادامه به برخی از مهمترین تهدیدات زیستی که بر حوزه کشاورزی کشور تاثیر می‌گذارد، پرداخته شده است.
الف- آفات و بيماري‌ها
آفات و بيماري‌هاي گياهي نسبت به آفات و بيماري‌هاي حيواني داراي ريسك كمتري براي سلامتي انسان هستند. اصلي‌ترين تاثير آن‌ها بر اقتصاد كشور از طريق كاهش عملكرد و كيفيت محصولات كشاورزي است. همچنين باعث تاثير منفي بر بازارهاي جهاني، كاهش صادرات و صدمه زدن به محيط زيست طبيعي كشور مي‌شوند. علاوه بر این ممكن است باعث كاهش اطمينان عمومي بر زنجيره و امنيت غذايي به‌ويژه در مواقع بروز عمدي بيماري‌ها شوند. بيشترين ريسك توليد غيرعمدي آفات بيگانه به وسيله واردات و توليدات گياهي ايجاد مي‌شوند و انواع ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها و... به عنوان مهمترین عوامل بیماری‌زا مطرح هستند.
ب- محصولات یا موجودات تراريخته (GMO)
عوامل بيولوژيک در طبيعت وجود دارند، اما ممكن است در جهت افزايش بيماري‌زايي، مقاومت در برابر داروهاي رايج و يا افزايش توانايي پراكنش در محيط‌زيست دستکاري شوند. بنابراین، محصولات كشاورزي نسبت به عوامل بيماري‌زاي دستكاري شده از طريق مهندسي ژنتيك مي‌توانند بسيار حساس باشند.
ج- سرقت منابع ژنتيکي و دانش بومي از جوامع محلي
يکی از ساده‌ترين مثال‌هاي کاربرد تنوع زيستي و دانش بومي، گياهان دارويي و کاربردهاي درماني آن‌ها هستند. بنا به نوشته بقراط در 500 سال پيش از ميلاد از يک داروي تلخ که از پوست درخت بيد به‌دست مي‌آمد براي درمان درد و ناراحتي استفاده مي‌شده است. امروزه اين داروي تلخ به‌عنوان آسپرين شناخته مي‌شود.
یکی از مهمترین جنبه‌های نگراني جوامع محلي از روند تصاحب ژرم‌پلاسم این است که شرکت‌هاي بزرگ با اشتياق در حال کاربرد پتنت روي توليدات جديد شامل مواد ژنتيکي جمع‌آوري شده هستند تا مانع استفاده رقبا از آن‌ها شوند، چراکه آن‌ها را قادر می‌سازد با افزايش قيمت محصولات و يا دريافت روياليتي از ساير شرکت‌هاي علاقه‌مند به استفاده از اين تکنولوژي، منافع سرشاري را نصيب خود کنند.
د- واردات بی‌رویه انواع بذر و نهال
بذر و نهال از جمله مهم‌ترين نهاده‌هاي كشاورزي است كه توليدات بخش گياهي به شكل كامل به آن وابسته است. از آنجا كه بخشي از بذر مورد استفاده در كشور از خارج از ايران وارد مي‌شود و كشور در اين حوزه داراي وابستگي‌هايي به كشورهاي ديگر است، بسیاری از آفات و بیماری‌ها می‌توانند از طریق این نهاده‌ها وارد کشور شده و به سرعت در سراسر کشور پخش شوند.
هـ- واردات قانونی و یا قاچاق محصولات کشاورزی
در سال‌های گذشته، بسیاری از محصولات کشاورزی -به دلایل مختلف از جمله خشکسالی و تولید کم در کشور- به صورت قانونی و قاچاق وارد کشور شده است. مبدا بسیاری از این محصولات، کشورهای همسایه از جمله پاکستان، عراق و ترکیه و مصر است که همراه با واردات این محصولات، برخی از عوامل بیماری‌زا که در کشور ما وجود نداشته و غیربومی بوده، وارد کشور شده است و آسیب‌های زیادی به کشاورزی کشور وارد کرده است.
ف- مصرف بی‌رویه سموم کشاورزی و کودهای شیمیایی
در سال‌های اخیر با گسترش کشاورزی و روی آوردن به کشاورزی صنعتی از یک طرف و افزایش آفات بیماری‌زا از طرف دیگر، مصرف کودهای شیمیایی و سموم کشاورزی در کشور افزایش یافته که این سموم و کودها به طور غیرمستقیم و از طریق محصولات کشاورزی بر سلامت انسان و محیط‌زیست اثرات و تبعات منفی داشته است.
ظ- وابستگی در تامین نهاده‌ها، لوازم آزمایشگاهی و تحریم آن‌ها
نیاز کشور به واردات برخی نهاده‌ها از جمله بذر و نهال، برخی سموم شیمیایی و ابزار و تجهيزات آزمايشگاهي که در کشور تولید نمی‌شود و یا به میزان کمی تولید می‌شود، موجب وابستگی کشور در این حوزه به واردات شده و در مقاطع زمانی که کشور تحت تحریم‌های شدید بوده، این تحریم‌ها اثرات منفی بر بازار داخل داشته به گونه‌ای که علاوه بر اثرات اقتصادی نامطلوب و افزایش قیمت آن‌ها در کشور در برخی موارد ورود غیرقانونی و با کیفیت پایین این محصولات موجب بروز خسارت‌هایی نیز به کشور شده است.
برخی آفات گیاهی وارد شده به کشور در سال‌های گذشته
|
نام ایرانی: عامل بلاست برنج
نام لاتین: Magnaporthe Grisea
سال ورود: 1330
|
|
نام ایرانی: عامل ويروس تريستزاي مرکبات
نام علمی: Citrus Tristeza Virus
سال ورود: 1348
|
|
|
نام ایرانی: کرم ساقه‌خوار برنج
نام علمی: Chilo Suppressalis
سال ورود: 1351
|
|
نام ایرانی: سوسک کلرادو سيب زميني
نام علمی: Colorado Beetle
سال ورود: 1361
|
|
|
نام ایرانی: عامل پژمردگي باکتريایی سيب‌زميني
نام لاتین: Rhalstonia Solanacearum
سال ورود: 1362
|
|
نام ایرانی: بيد سيب‌زميني
نام علمی: Phthorimaea Operculella
سال ورود: 1364
|
|
|
نام ایرانی: عامل آتشک درختان دانه‌دار
نام علمی: Ervinia Amylovora
سال ورود: 1368
|
|
نام ایرانی: عامل شانکر باکتريايي مرکبات
نام علمی: Bacterial Citrus Canker
سال ورود: 1368
|
|
|
نام ایرانی: سوسک حنايي خرما
نام علمی: Red Palm Weevil
سال ورود: 1369
|
|
نام ایرانی: شپشک سپردار کاج نوئل
نام علمی: Nuculaspis Abietis
سال ورود: 1374
|
|
|
نام ایرانی: سياهک ناقص و يا هندي گندم
نام علمی: Karnal Bunt
سال ورود: 1375
|
|
نام ایرانی: عامل رايزومانياي چغندر قند
نام علمی: Beet Necrotic Yellow Vein Virus: BNYVV
سال ورود: 1376
|
|
|
نام ایرانی: عامل سياهک دروغي برنج
نام علمی: Ustilaginoidea vriense
سال ورود: 1376
|
|
نام ایرانی: عامل جاروي جادوگر ليموترش
نام علمی: Witches Broom
سال ورود: 1377
|
|
|
نام ایرانی: زنگ سياه ساقه گندم
نام علمی: Tilletia Tritici
سال ورود: 1387
|
|
|
|
2 نمونه از تهدیدات زیستی چند سال اخیر
يکي از مشکلاتي که در سال‌هاي اخير گريبانگير تنوع زيستي کشور و اکوسيستم مناطق شمالي کشور شده، سرخس آبي يا آزولا است که توسط يکي از محققان داخلي و به منظور استفاده از مزاياي آن از ژاپن وارد کشور (مزارع برنج شمال) شده و به دلیل نبود عامل کنترل‌کننده اکولوژيکي، تمامي سطح مرداب انزلي را فراگرفته و در حال از بين بردن گونه‌هاي زيادي از آبزيان و گياهان منطقه است.
نمونه ديگري که ضرورت مديريت ايده‌ها را عیان می‌کند، خروج و اهدای پياز زعفران ايراني به منظور کشت جايگزين توسط کشاورزان کشور افغانستان است. اين امر در بلندمدت موجب كاهش قيمت و افزايش عرضه محصول زعفران در سطح بازار بين‌الملل و تقسيم درآمد حاصله از اين كشت مهم در كشور با همسايگان شرقي شده است و يکي از مهم‌ترين گونه‌هاي منحصر به فرد ايراني را در معرض نابودی قرار داده است. همچنین عدم کنترل کافي و توسعه سطح زيركشت اين محصول در کشور افغانستان، امکان آلوده شدن زعفران را به يک آفت جديد به‌شدت افزايش مي‌دهد که مي‌تواند مزارع داخلي را درگیر کند.
نقاط ضعف و چالش‌های مقابله با تهدیدات زیستی در حوزه کشاورزی
در حوزه مبارزه با تهدیدات زیستی، وزارت جهاد كشاورزي با چالش‌ها و نقاط ضعفي روبه‌رو است. این موارد به‌طور کلی شامل موارد زیر است:
1- ضعف در شناسایی سریع آفات و بیماری‌ها
2- نبود سيستم پایش و مراقبت يكپارچه و سراسري تهدیدات زیستی در بخش کشاورزی برای اطلاع‌رسانی سریع
3- ضعف در تشخیص عوامل بیماری‌زا و به خصوص عوامل اگزوتیک
4- ضعف در سیستم قرنطینه مرزی و داخلی به گونه‌ای که در بسیاری از موارد حتی فیزیک قرنطینه هم رعایت نمی‌شود.
5- پایین بودن سطح امنیت زیستی مزارع و ورود آفات و عوامل به مزارع به دلیل دسترسی آسان به آن‌ها
6- سوء‌مدیریت، سوء‌تدبیر و عدم برنامه‌ریزی صحیح و تصمیم‌گیری‌های مقطعی که در بسیاری از موارد اثرات مخربی بر کشاورزی داشته است.
7- فقدان سیستم آماری صحیح، دقیق و به‌روز در مورد تولید محصولات کشاورزی
8- ضعف در مستندسازی و انتشار تجارب حاصل از رخدادهای گذشته
9- پایین بودن دانش و نگرش و نبود حساسیت در برخی از مسوولان در مورد اهمیت تهدیدات زیستی در بخش کشاورزی
10- تناقص در افق‌هاي فكري برخي مديران ارشد كشور در تصميم‌گيري‌ها مانند استفاده و توليد GMOها، نظرات ضد و نقيض مديران مراكز تحقيقاتي كشاورزي كشور و سازمان حفاظت از محيط‌زيست و منع استفاده از نتايج تحقيقات چند ساله اين مركز در خصوص محصولات تراريخته توليد داخل.
11- ضعف در حوزه قوانین؛ قدیمی بودن برخی قوانین و عدم به‌روزرسانی آن‌ها، نبود قوانین بازدارنده در برخی موارد، عدم اطلاع از قوانین و گاه تعدد و یا تضاد قوانین.
راهبردهای پیشنهادی مقابله با تهدیدات زیستی
برای پیشگیری از آسیب‌های ناشی از تهدیدات زیستی و کنترل آن‌ها، نیاز به برنامه‌ریزی و داشتن راهبرد مناسب و به تبع آن برنامه‌های اجرایی قابل حصول در راستای اهداف و راهبردهای مربوطه است. مهمترین راهبردهای پیشنهادی و برنامه‌های عملیاتی برای مقابله با تهدیدات زیستی حوزه کشاورزی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
1- ایجاد ساختار و نظام جامع مقابله با تهدیدات زیستی در تمامی سطوح، سازمان‌ها و نهادهای وابسته و مرتبط با کشاورزی
2- ایجاد و توسعه نظام مراقبت بیولوژیک و سیستم‌های هشدار سریع در سراسر کشور
3- به‌کارگیری سامانه‌ها و سازوکارهای نوین رصد، پایش و تشخیص بیماری‌ها و تهدیدات حوزه گیاهی
4- تقویت، توسعه و حمایت از آزمایشگاه‌های مرجع منطقه‌ای و ملی برای شناسایی آفات و عوامل بیماری‌زا
5- ارتقا و توسعه سیستم‌های قرنطینه‌ای مرزی و بهبود وضعیت امنیت زیستی در مزارع کشور
6- توسعه نظام آموزش، پژوهش و ترویج در بخش‌های مختلف کشاورزی از طریق ایجاد ارتباط بین مراکز پژوهشی و آموزشی با بخش تولید و اجرایی کشور
7- حمایت و تقویت زیرساخت‌های موردنیاز برای تولید و رسیدن به خودکفایی در تولید نهاده‌های اولیه کشور (بذر، نهال و...)
8- ایجاد حساسیت در بین مسوولان و تصمیم‌گیران در خصوص اهمیت تهدیدات زیستی
9- اصلاح، به‌روزرسانی و تصویب قوانین مربوطه در حوزه تهدیدات زیستی
10- حمایت از ایجاد و توسعه بانک‌های اطلاعاتی و سیستم‌های به‌روز آماری
11- تقویت و حمایت از ایجاد بانک‌های ژن بومی
12- توسعه تعاملات و همکاری‌های مشترک بین کشورهای همسایه در جهت مدیریت مشترک تهدیدات زیستی
13- تقویت و توسعه زیرساخت‌های لازم جهت کسب اطلاع از وضعیت تهدیدات بالقوه در کشورهای همسایه و منطقه
14- تدوین و تصویب دستورالعمل‌ها، آیین‌نامه‌های واردات محصولات و فرآورده‌های زیستی به کشور و نحوه نظارت بر آن
15- تقویت تعاملات و هماهنگی با نهادها و وزارتخانه‌های مرتبط از جمله گمرک، فرودگاه، بنادر و نیروی انتظامی در راستای جلوگیری از قاچاق محصولات و نهاده‌های کشاورزی، سموم و...
16- تقویت تعاملات و هماهنگی با نهادها و وزارتخانه‌های مرتبط از جمله گمرک، فرودگاه، بنادر و نیروی انتظامی در حوزه قرنطینه