قرص برنج؛ مرگ طولانی، دردناک و غیرقابل اجتناب

فسفید آلومینیوم یا به طور کلی، فسفیدهای فلزی که در ایران با نام قرص برنج شناخته می‌شوند، نوعی آفت‌کش بسیار موثر با مصرف تجاری و صنعتی است. این آفت‌کش که با نام‌های تجاری Fostox، Celphos، Phostoxin، Phostek، Fumitoxin، Quick Phos، Talunex، Fieldphos و Weevil-Cide نیز شناخته می‌شود در بیشتر نقاط دنیا، تنها در اختیار شرکت‌های معتبر و افراد آموزش دیده به‌کار می‌رود. کشندگی بالای فسفیدهای فلزی ناشی از گاز فسفینی (PH₃) است که در اثر واکنش آن با آب آزاد می‌شود (شکل1). گاز حاصل بی‌رنگ و با بوی مشخص سیر یا ماهی‌گندیده است که این بو از مشخصات بارز قرص برنج محسوب می‌شود.

شکل 1: واکنش تولید گاز فسفین

از مهمترین خصوصیات فسفید آلومینیوم که با وجود کشندگی بسیار زیاد برای تقریبا تمامی جانداران، همچنان آن‌را در زمره آفت‌کش‌های پرکاربرد قرار داده‌است، عملکرد بسیار بالا، سهولت در کاربرد و مهمتر از همه عدم وجود باقی‌مانده در محصولات است. روش استفاده از این آفت‌کش به‌صورت تدخین است. به این صورت که قرص‌های تجاری آن که در بسته‌بندی‌های نفوذپذیر قرار دارند، در محیط عایق‌بندی شده قرار داده‌می‌شوند. آزاد شدن گاز کشنده فسفین و پخش شدن آن در اثر واکنش قرص با رطوبت هوا و محیط باعث از بین رفتن تقریبا کامل حشرات و جوندگان می‌شود. نکته مهم در استفاده از این قرص در نظر گرفتن زمان کافی برای حذف گاز فسفین از محیط است. سهل انگاری در این مرحله می‌تواند باعث بروز مسمومیت‌های تصادفی شدید و حتی مرگ منتهی گردد.

در کشورهای توسعه‌یافته این قرص تنها به صورت تجاری و برای از بین بردن آفات در سیلوها و کانتینرهای صادراتی استفاده می‌شود و دسترسی عمومی به آن تقریبا وجود ندارد؛ و بر همین اساس موارد مسمومیت، چه عمدی و چه تصادفی، بسیار محدود است. نادر بودن مسمومیت با آلومینوم فسفید تا جایی است که خبرگزاری Daily mail حادثه مسمومیت تصادفی خانواده‌ای در تگزاس را در سال 2017 که منجر به فوت چهار کودک شد، به صورت ساعت به ساعت گزارش کرد.

به‌رغم ممنوعیت فروش عمومی قرص برنج از سال 1391، ایران در کنار هند بیشترین آمار مسمومیت (عمدی یا تصادفی) با این ترکیب به شدت خطرناک را دارد. برطبق آمار ارائه شده توسط پزشکی قانونی تلفات ناشی از مصرف قرص برنج از سال 90 تا 96 به جز سال‌های 93 و 94 رشد صعودی داشته‌است و روند کاهشی مشاهده شده در سال 93 و 94 را می‌توان به امید به بهبود شرایط اقتصادی و امید به زندگی نسبت داد. ثبت 308 مورد مرگ در اثر مسمومیت با آلومینیوم فسفید در پنج ماهه نخست امسال نشان از رشد 30 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل دارد (نمودار 1).

نمودار 1: مرگ و میر 10 ساله ناشی از مصرف قرص برنج در ایران

استان‌های تهران، گیلان و مازندران به‌دلیل دسترسی آسان به قرص برنج، به ترتیب بیشترین آمار مرگ در این رابطه را دارند. احتمالا دسترسی آسان در استان‌های شمالی به‌علت فراوانی آفات و جوندگان است. دسترسی آسان و آمار بالای مسمومیت در استان‌های شمالی در اردیبهشت 97 منجر به نوشتن نامه‌ای از طرف وزیر بهداشت به رئیس قوه قضاییه برای کنترل وضعیت دسترسی به قرص برنج گردید. گزارش‌های متعدد گزارشگران خبرگزاری‌های مختلف حاکی از ارزان و در دسترس بودن این قرص است به‌طوری‌که در مراجعه به عطاری‌ها و نیز مراکز غیرقانونی فروش دارو می‌توان به راحتی و با قیمتی بین 10 تا 50 هزار تومان یک بسته ده عددی از آن‌را تهیه کرد، در حالی‌که خوردن تنها نیمی از یک قرص برای کشتن یک فرد بالغ کافی است.

مرگ ناشی از مصرف قرص برنج:

شاید مهم‌ترین نکته درباره خودکشی با قرص برنج بی‌اطلاعی مصرف‌کنندگان از مرگ طولانی، دردناک و غیرقابل اجتناب آن باشد. مرگ بر اثر مصرف قرص برنج مرگی دردناک است. فرد عطش زیادی دارد و تا وقتی زنده است، هوشیار و بیدار بوده و سوزش شدیدی در بدن خود احساس می‌کند. این قرص ظرف سه تا چهار ساعت سیستم تنفس و قلب را دچار مشکل کرده و فرد در اثر مرگی زجرآور خواهد مرد. گاز فسفین آزاد شده در اثر مصرف این قرص با مختل کردن فعالیت‌های آنزیمی، تغییر شکل گلوبول‌های قرمز، مرگ سلولی و مختل کردن عملکرد کلیه اندام‌های حیاتی از جمله مغز (شکل 2)، ریه (شکل 3)، معده (شکل 4) و... باعث مرگ تدریجی و دردناکی می‌شود.

شکل 2: تورم و اِدِم مغزی           شکل 3: کف سفید مجاری تنفسی، تورم و ظاهر خون‌آلود ریه            شکل 4: خونریزی معده

اقدامات درمانی برای مسمومان قرص برنج، تنها اقدامات حمایتی – علامتی است و در حقیقت هیچ پادزهر شناخته شده‌ای برای آن وجود ندارد. میزان تاثیرگذاری این اقدامات برای مسمومان بستگی کامل به میزان مسمومیت و زمان رسیدن به مرکز درمانی دارد و میزان مرگ در مسمومیت با قرص برنج 80 تا 100 درصد است. آنچه باید مدنظر قرار گیرد، آن است که معدود موارد درمان شده مربوط به مسمومین تنفسی بوده و مسمومین گوارشی نجات نمی‌یابند. در شکل 5 الگوریتم مدیریت درمان برای مسمومین با قرص برنج نشان داده شده است.

شکل 5: الگوریتم مدیریت درمان برای مسمومین با قرص برنج

عوارض بی‌بازگشت این قرص باعث می‌شود افرادی که تنها به قصد خودکشی نمایشی و تحت تاثیر قراردادن دیگران اقدام به مصرف آن می‌کنند نیز در دام مرگی سخت و دردناک گرفتار شوند. بی‌اطلاعی از عواقب مرگ‌بار مصرف این قرص تا جایی است که اخیرا گزارش‌های متعددی از خرید و فروش این قرص به جای قرص‌های روان‌گردان تنها به‌علت مشابهت ظاهری آن، شنیده شده‌است. به گفته معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی ایران در مهر ماه 94، برخی سفره‌خانه‌ها با هدف افزایش وابستگی جوانان به قلیان اقدام به ریختن مقادیری قرص برنج روی تنباکو می‌کردند و تنها دلیل این کار شباهت آن به قرص‌های روان‌گردان و بی‌اطلاعی افراد از عوارض مرگ‌بار آن است، چراکه ‌که قرص برنج اعتیادآور نیست. جدول 1 نشانه‌ها و علائم بالینی ناشی از مصرف قرص برنج بر ارگان‌های مختلف بدن را نشان می‌دهد.

جدول 1: نشانه‌ها و علائم بالینی ناشی از مصرف قرص برنج

علاوه‌بر فسفیدهای فلزی ترکیبات دیگری مانند متیل بروماید نیز به‌عنوان ماده ضدعفونی کننده تدخینی با استفاده تجاری موجود هستند؛ اما سهولت کاربرد و مهمتر از آن حذف کامل از محیط و تنها باقی ماندن ترکیب بی‌خطر هیدروکسید‌های فلزی، باعث شده که با وجود سمیت بالا تاکنون ترکیب دیگری جایگزین نگردد. علاوه‌بر این در کشورهای توسعه‌یافته با وجود بیشتر بودن نسبی آمار خودکشی نسبت به ایران (شکل 6)، موارد مسمومیت و خودکشی با این قرص بسیار محدود است و معدود موارد موجود هم اغلب تصادفی هستند. شاید مهمترین دلیل برای این مطلب قوانین سختگیرانه و محدودیت‌های شدیدی باشد که دسترسی عمومی به این ترکیب کشنده را ناممکن می‌سازد. از آن‌جا که بر طبق شواهد، قوانین و نظارت‌های موجود در ایران از بازدارندگی لازم برخوردار نیستند، بنابراین اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی مردم از عواقب دردناک و غیرقابل اجتناب این قرص، موثرترین راه برای کاهش تلفات ناشی از مصرف آن باشد.