آخرین راه نجات
سلول‌های بنیادی خون‌ساز که در مغز استخوان همه ما وجود دارد، شاید آخرین امید بیمارانی باشد که درمان دارویی برای آن‌ها اثربخش نیست.
سلول‌های بنیادی خون‌ساز، سلول‌های نارسی هستند که می‌توانند به سلول‌های خونی تبدیل شوند. این سلول‌ها در مغز استخوان، جریان خون داخل عروق و خون بندناف وجود دارند و دارای چند ویژگی مهم هستند:
* تخصص نیافتگی
* تولید و تکثیر مجدد از طریق تقسیم سلولی در بدن
* عمر طولانی
* تبدیل به سلول‌های متخصص با اعمال و فعالیت‌های مشخص در شرایط آزمایشگاهی.
پیوند مغز استخوان یا سلول‌های بنیادی خون محیطی، روش‌هایی هستند که می‌توان به کمک آن‌ها، کمبود سلول‌های بنیادی را تا اندازه‌ای جبران کرد.
از جمله روش‌هایی که به واسطه آن‌ها امکان بهره‌گیری از سلول‌های بنیادی خون‌ساز وجود دارد، پیوند مغز استخوان یا سلول‌های بنیادی خون محیطی، است و به کمک این روش‌ها، می توان تا حدودی کمبود سلول‌های بنیادی را جبران کرد.
شرایط اهداکنندگان سلول‌های بنیادی خون‌ساز
همه انسان‌ها امکان اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز را برای پیوند و یا کشت محیطی دارند، اما برای در اختیار داشتن سلول‌های با کمترین احتمال شکست، شرایطی برای اهداکنندگان در نظر گرفته شده است که اساسی‌ترین شرط، انگیزه بالای اهدا کننده برای نجات بیماران و آگاهی نسبت به خطرناک نبودن فرایند اهدا است.
دیگر شرایط درنظر گرفته شده برای این امر ارزشمند عبارت است از:
* دارا بودن سنی بین 18 تا 50 سال
* عدم ابتلا به بیماری‌های صعب‌العلاجی چون سرطان، سابقه شیمی‌درمانی، بیماری‌های قابل انتقال از طریق پیوند همچون ایدز و هپاتیت
* عدم ابتلا به بیماری‌های قلبی و ریوی شدید
* عدم مصرف موادمخدر تزریقی.
بعد از اطمینان از سلامت جسمی داوطلب اهدای سلول‌های بنیادی خون‌ساز و معاینه و مشاوره توسط پزشک از فرد آزمایش خون گرفته می‌شود، و خون گرفته شده برای آزمایش آنتی‌ژن سازگاری بافتی آماده می‌شود و در سیستم اهدا قرار می‌گیرد.
در شرایط خاص که دسترسی به بانک سلول‌های بنیادی خون‌ساز محدود باشد یا مقدور نباشد، افراد درجه یک خانواده بیمار، یعنی خواهر یا برادر اولویت‌های اول برای پیوند مغز استخوان هستند، اما در صورتی که بانک‌های سلول‌های بنیادی خون‌ساز با محدودیت مواجه نباشند، دریافت سلول‌های بنیادی از افراد بالغ یا از خون بند ناف سایرین (بدون شرط نسبت خویشاوندی) امید برای بهبود افراد درگیر با بیماری‌های خاص را افزایش می‌دهد.
سلول‌های بنیادی را می‌توان از 3 منبع جمع‌آوری کرد:
خون محیطی طی فرایند آفرزیس
رایج‌ترین روش جمع‌آوری سلول‌های بنیادی خون‌ساز از طریق فرآیند آفرزیس (فرآیند جداسازی) است. طی آفرزیس خون از بازوی فرد وارد دستگاه خاصی شده که با جداسازی گلبول‌های سفید، گلبول‌های قرمز و پلاسما را به بدن فرد برمی‌گرداند.
بیوپسی مغز استخوان
بیوپسی به معنای نمونه‌برداری از بافت مشکوک است که توسط پزشک و برای استفاده در تشخیص دقیق برداشته می‌شود. پزشکان این آزمایش را برای تشخیص و پیگیری بیماری‌های خون و مغز استخوان مانند برخی سرطان‌ها به‌کار می‌برند.
بیوپسی مغز استخوان، روشی برای جمع‌آوری و بررسی مغز استخوان (بافت اسفنجی داخل برخی استخوان‌های بزرگ) است. در این روش، سلول‌های بنیادی به‌طور مستقیم - تحت بیهوشی عمومی یا بی‌حسی موضعی- از مغز استخوان لگن گرفته می‌شود.
خون بند ناف
بلافاصله بعد از زایمان، بندناف از نوزاد جدا می‌شود و با یک سوزن، خون از بندناف و جفت جمع‌آوری و به کیسه‌های خون منتقل می‌شود. این خون که غنی از سلول‌های خون‌ساز است، منجمد و در بانک عمومی خون بند ناف نگهداری می‌شود.
پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز
پیوند اتولوگ: در شرایط خاص، سلول‌های بنیادی از خود فرد بیمار جدا و در فریزرهای مخصوص نگهداری می‌شود. بیمار تحت شیمی‌درمانی یا تابش اشعه قرار می‌گیرد تا سلول‌های بدخیم از بین بروند، سپس سلول‌های ذخیره شده به بدن وی بازگردانده می‌شود.
پیوند آلوژن: در این روش، سلول‌های مادر تولیدکننده اجزای خون از یک دهنده سالم گرفته می‌شود و تحت شرایط خاص به بیمار تزریق می‌شود.
در پیوند آلوژن، چنانچه گیرنده و اهداکننده پیوند از نظر آنتی‌ژن‌های سازگار بافتی به یکدیگر شبیه باشند، شانس موفقیت پیوند بیشتر است. بیمار برحسب نوع پیوند برای کاهش احتمال بروز واکنش‌های خطرناک، داروهای سرکوب‌کننده سیستم دفاعی دریافت می‌کند زیرا این واکنش‌ها از جایگزینی سلول‌های پیوندی در بدن بیمار جلوگیری می‌کند.
اختلالات قابل درمان با پیوند سلول‌های بنیادی
آناتومی انسان، دنیای بسیار ناشناخته‌ای است که هر روز به واسطه پیشرفت‌های بشر بخش کوچکی از آن کشف می‌شود. سلول‌های بنیادی خون‌ساز نیز یکی از شگفتی‌هایی است که به تازگی علم توانسته دریابد در درمان بیماری‌هایی چون:
کم‌خونی ژنتیکی
لوسمی‌های حاد و مزمن
ناهنجاری ارثی گلبول‌های قرمز
اختلالات ژنتیکی سیستم ایمنی
مواردی از سرطان‌های غیرخونی مانند سرطان سینه، ملانوما، کارسینومای ریه، کلیه و...
سایر بیماری‌ها مانند دیابت، پارکینسون، آلزایمر، ضایعات نخاعی، سکته‌های قلبی و مغزی، بیماری‌های کبد و... می‌تواند امید به بهبود بیمار را به طور چشمگیری ارتقا دهد.
با تاکید بر بی‌خطر بودن فرایند اهدای سلول‌های خون‌ساز، شرایط برای عضویت آگاهانه افراد و نجات بیماران را برای همگان فراهم است.