قنات از ابداعات و افتخارات فرهنگ و تمدن ایرانی به‌شمار می‌‌آید. در دشت پهناور و خشک ایران قنات تنها وسیله تامین آب موردنیاز، کشت‌وکار کشاورزی و شکل‌گرفتن آبادی‌‌ها، شهرها و اقتصاد پویای کشاورزی و نهایتا تکوین تمدن‌‌های بزرگ این مرزوبوم بوده است. ایجاد چنین شاهکار ساختمانی یا حفاری در اعماق زمین و ایجاد کانال‌‌هایی تا 10 برابر طول خط استوا، با هدف ارزشمند تامین آب و رفع نیازهای اولیه و از همه مهمتر با نیت اعتلای سطح زندگی مردم صورت‌گرفته است.
آمار مختلفی از تعداد رشته‌‌های قنات در ایران در سال‌‌های مختلف موجود است، ازجمله در تحقیقی تعداد قناتهای ایران 22 هزار رشته با بیش از 274 هزارکیلومتر درازا اعلام شده است. آمار متوسطی از تعداد رشته‌‌های قنات در ایران با تقریب حدود 35 تا 37 هزار رشته وجود دارد و طبق آمار سازمان جهانی یونسکو این میزان 60درصد قنوات موجود در 35 کشور جهان را به‌خود اختصاص می‌‌دهد.
استان خراسان رضوی با 6236 رشته قنات بیشترین تعداد را داراست و استان ایلام به‌طور کلی فاقد قنات است و استان فارس با 916 میلیون مترمکعب بیشترین حجم تخلیۀ قنوات را به خود اختصاص داده است.
مهمترین قناتهای ایران
وجود عمیق‌‌ترین قنات در ایران، قصبه گناباد با حدود 340 متر عمق ما در چاه، قنات «زارچ» طولانی‌‌ترین قنات با طول حدود 116 کیلومتر در یزد، پرآب‌‌ترین قنات در استان فارس (اکبرآباد فسا) قنات دوطبقه اردستان، شهر زیرزمینی کاریز کیش، قنات غیاث‌آباد پشتکوه یزد از پتانسیل‌‌هایی است که حکایت از توان مهندسی نیاکان ما داشته و نقش قنات را به‌عنوان گنجینه‌ای تاریخی، فرهنگی در موضوع گردشگری بیان میکند، علاوه‌براین برای حفظ میراث گذشتگان ثبت روشهای احداث، نگهداری مرمت قنوات در مراکز آموزشی و تحقیقاتی ضروری است.
ایران با دارابودن بیش از 35 هزار رشته قنات از بیشترین تعداد در مقایسه با سایر کشورهای صاحب قنات برخوردار است که می‌تواند سالیانه بیش از 7 میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی را بدون مصرف انرژی الکتریکی یا سوخت فسیلی و خصوصا بدون پیامدهای زیست‌محیطی عمدتا در اختیار بخش کشاورزی قرار دهد. برآورد صورت‌گرفته نشان می‌‌دهد که اگر قرار بود حجم آبی که توسط قنات استحصال میشود با استفاده از پمپاژ و نیروی الکتریسته برداشته شود به 800 مگاوات برق نیاز بود، قنوات به‌صورت کاملا طبیعی و هیچ‌گونه انرژی این مقدار آب را استحصال می‌‌کنند که می‌‌بایست توسط نیروگاه‌‌های بزرگ با مشکلات فراوان و آلودگی‌‌های زیست‌محیطی تولید می‌‌شد.
چاههای عمیق؛ علت خشک‌شدن قنات‌ها
استفاده از قنوات پس از گسترش امکانات حفر چاههای نیمه‌عمیق و عمیق کاهش یافته است. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی از طریق بهره‌برداری بی‌رویه از چاه‌ها همراه با افزایش تعداد چاه‌ها و عدم تغذیه طبیعی به‌دلایل مختلف از جمله تغییر کاربری اراضی، منجر به کاهش آبدهی و یا خشک‌شدن قنوات شده است. از عوامل دیگر تخریب قنات‌ها، وقوع سیل‌های مخرب و سهمگین است که چنانچه عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری جدی گرفته نشود تخریب و نابودی این سازه‌ها را که حاصل تمدن و فرهنگ غنی کشور ماست، به‌دنبال خواهد داشت. اما می‌توان با انجام معجزه آبخیزداری و آبخوان‌داری قنوات کشور را از خطر نابودی و مرگ نجات داد.
آبخیزداری و آبخوان‌داری را می‌توان عامل بسیار مهم و اساسی در نجات قنوات از خطر خشکیدن و نابودی دانست. احیا و مرمت قنوات با عملیات آبخیزداری علاوه‌براینکه باعث جهش افزایش آبدهی قنوات، افزایش تولیدات کشاورزی، آبادانی، سرسبزی و خرمی مناطق، کاهش مهاجرت روستاییان، بهبود معیشت و اشتغال خواهد شد، ازآنجاکه منطبق بر قوانین طبیعت است باعث حفظ چرخه آب میشود و از وقوع بلایای طبیعی مثل فرونشست زمین و گردوغبار جلوگیری میکند.
ازاین‌رو انجام عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری جهت احیای قنوات -همان‌طور که به‌صراحت در قانون توسعه ششم آمده است- امری ضروری است که باید بدان توجه جدی شود، امری که تاکنون مورد غفلت واقع شده است و اهتمام بیشتر مسئولان امر به‌خصوص وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو را می‌طلبد.
منبع: تسنیم