مرگ تدریجی دومین دریاچه نمکی جهان

اندیشکده ارزش- منابع آبی به 3 دسته تقسیم می‌شوند: 1- آب‌های سطحی (آب جاری در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها)، 2-آب‌های زیرزمینی (آب‌های شیرین موجود در خلل و فرج خاک و صخره‌ها) و 3- آب‌های شور که شامل آب دریاها و دریاچه‌های نمکی  یا آب‌های شور زیرزمینی می شود.

97/4 درصد از مجموع کل آب‌های جهان را آب شور دریاها و اقیانوس‌ها تشکیل می‌دهد که به دلیل شوری قابل استفاده نیستند. همچنین ذخایر آب شیرین تنها 2/6 درصد کل حجم ذخایر آب‌های سطح زمین را شامل می شود که بخش اعظم آن به صورت یخ، در قطب‌های کره زمین، یخچال‌های طبیعی و آب‌های زیرزمینی قرار داردو ازدر دسترس خارج است. با این اوصاف، تنها 14 درصد از مجموع آب‌های کره زمین قابل استفاده بوده و حیات آدمی وابسته به همین مقدار اندک آب است. همچنین توزیع و پراکنش این حجم محدود آب در سطح کره زمین بسیار ناهمگون بوده و توزیع مکانی آب هم بسیار متغیر است و منطبق با پراکنش جمعیت و نیاز جوامع بشری به آب نیست.

وضعیت منابع آب ایران

تقسیم‌بندی اقلیمی کشور ایران نشان می‌دهد که حدود 85 درصد از مساحت کشور در طبقه‌بندی مناطق نیمه‌خشک تا فراخشک قرار دارد. همچنین به لحاظ بارندگی، ایران در زمره مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان به‌شمار می‌آید. میانگین بارندگی سالانه بخش وسیعی از کشور، کمتر از 100 میلی‌متر و متوسط آن برای سراسر کشور حدود 250 میلی‌متر برآورد شده است؛ بارندگی از 2000 میلی‌متر در حاشیه غربی دریای خزر تا کمتر از 100 میلی‌متر در نواحی خشک مرکزی و جنوبی و 25 میلی‌متر در کویر لوت متغیر است (تصویر یک). این ارقام به خوبی نشانگر وضعیت سرزمین ایران از لحاظ منابع آبی است.  نکته مهم دیگر اینکه میزان بارش متوسط کشور حدود250 میلی‌متر است، اما این بارش در سطح کشور از توزیع یکسانی برخوردار نیست و بیش از 70 درصد مناطق کشور بارشی کمتر از 200 میلی‌متر دارند.

تصویر 1- نقشه میانگین بارش سالانه در ایران

بحث در خصوص منابع آبی داخل کشور بسیار است. در این پژوهش تلاش شده دریاچه ارومیه به عنوان یکی از دریاچه‌های نمکی با ویژگی‌های طبیعی منحصربه‌فرد در شمال غرب ایران مورد بررسی قرار گیرد.

دریاچه‌های نمکی؛ زیستگاهی امن برای حیات‌وحش

دریاچه‌های نمکی به لحاظ جغرافیایی، گسترده و متعددند و بخش قابل توجهی از اکوسیستم آبی جهان را تشکیل می‌دهند. این دریاچه‌ها به دلیل محصور بودن و درصد بالای نمک و همچنین افزایش حجم آب خروجی نسبت به آب ورودی همواره در خطر کاهش سطح و در نهایت مرگ قرار دارند.

دریاچه‌های نمکی و غیرنمکی، تالاب‌ها، مناطق حفاظت‌شده و... بخشی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های کره زمین به‌شمار می‌روند. این مناطق، نواحی امن برای حیات‌وحش و از بزرگ‌ترین زیستگاه‌های طبیعی «آرتمیا» به حساب می آیند. با این وجود در معرض تهدید‌های متعددی قرار دارند.

به طور کلی، تهدیدات اصلی علیه موجودیت دریاچه‌های نمکی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

تغییرات جهانی اقلیم

شوری ثانویه   

برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی

تخریب بیولوژیک.

دریاچه نمکی ارومیه؛ دومین دریاچه آب‌شور دنیا

اکوسیستم دریاچه ارومیه نمونه‌ای شاخص از یک حوضه آبریز بسته است که تمامی رواناب‌های جاری در رودخانه‌های حوضه به آن تخلیه می‌شود. حوضه آبریز دریاچه ارومیه به وسیله بخش‌های شمالی کوه‌های زاگرس، دامنه جنوبی کوه سبلان و دامنه‌های شمالی، غربی و جنوبی کوه سهند احاطه شده است. بیش از 33 هزار کیلومتر مربع از سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه را مناطق کوهستانی، بیش از 12 هزار کیلومتر مربع آن را دشت‌ها و کوهپایه ها و حدود 5 هزار کیلومتر مربع آن را نیز دریاچه ارومیه دربر گرفته است.          

دریاچه ارومیه با بیش از 51 هزار کیلومتر مربع مساحت، یکی از 6 حوضه آبریز اصلی کشور است که بین استان‌های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار گرفته است (تصویر دو). طول دریاچه 130 تا 146 کیلومتر مربع و عرض آن 15 تا 58 کیلومتر مربع است. اکوسیستم دریاچه از 3 بخش مختلف (آبی، کوهپایه‌ای و دشت‌های مجاور و جزایر داخل دریاچه) تشکیل شده است.

تصویر2-  موقعیت دریاچه ارومیه بین دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی

* در این تصویر سهم سه استان از منابع آبی دریاچه ارومیه مشخص شده است.

دریاچه ارومیه به دلیل برخورداری از ویژگی‌های طبیعی و اکولوژیکی منحصربه‌فرد در سال 1346 به عنوان پارک ملی و به همراه جزایر کبودان و قیون داغی جزو مناطق حفاظت شده اعلام شده است. همچنین این دریاچه در سال 1354 به عنوان تالاب بین‌المللی تعیین و در سال 1356 جزو مناطق حفاظت شده زیست کره به وسیله سازمان یونسکو اعلام شد.

مهم‌ترین منابع تامین آب دریاچه، بارش مستقیم روی دریاچه است. همچنین منابع آب ورودی به آن را 21 رودخانه دائمی و فصلی از جمله آجی‌چای، زرینه‌رود، سیمینه‌رود و شهرچای به همراه 49 رودخانه مقطعی تامین می‌کنند (تصویر سه).

 تصویر3- نقشه رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچه داخلی کشور و دومین دریاچه آب شور جهان از نظر اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در کشور و منطقه دارای اهمیت بالایی است. حوضه دریاچه ارومیه با اشغال 15/3 درصد از سطح کشور، حدود 7 درصد کل منابع آب سطحی کشور را در اختیار دارد.  این در حالی است که طی 4 دهه گذشته به علت حاکمیت خشکسالی و تغییر اقلیم از یک سو و احداث تاسیسات آبی، اجرای طرح‌های عمرانی و اضافه برداشت آب از رودخانه‌های واقع در حوضه از سوی دیگر، تراز آب این دریاچه به شدت کاهش یافته به گونه‌ای که نزدیک به نصف وسعت دریاچه به شوره‌زار تبدیل شده است.

اکوسیستم دریاچه ارومیه یکی از مهم‌ترین و با ارزش‌ترین اکوسیستم‌های آبی ایران بوده که طی سال‌های اخیر در اثر عوامل مختلف دچار بحران شده و ادامه حیات آن در معرض خطر قرار گرفته است به گونه ای که «آرتمیا» تنها موجود زنده در این دریاچه که به لحاظ اقتصادی و حیات دریاچه دارای اهمیت ویژه‌ای است، در معرض خطر انقراض قرار گرفته است.

عوامل موثر در خشکی دریاچه ارومیه

مهم‌ترین عوامل موثر بر خشک شدن آب دریاچه ارومیه را می‌توان در قالب موارد زیر برشمرد:

* کاهش بارندگی

* کشت‌های نامتناسب با مصرف آب بالا به همراه شیوه‌های سنتی آبیاری در کشاورزی

* حفر چاه‌های غیرمجاز و برداشت از آن‌ها

* افزایش احداث سدهای بدون برنامه

* افزایش مصرف آب در بخش صنعتی و خانگی

* احداث بزرگراه میان‌گذر شهید کلانتری که دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی را به هم متصل می‌کند.

تبعات ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه

کاهش منابع آبی و به تبع آن خشک شدن دریاچه‌ها همواره پیامدهای جبران‌ناپذیر و پرهزینه‌ای دارند و خشک شدن دریاچه ارومیه از این قاعده مستنثا نیست. مهم‌ترین تبعات خشک شدن این زیستگاه طبیعی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

* از بین رفتن اکوسیستم نادر و منحصربه‌فرد دریاچه ارومیه و در معرض انقراض قرار گرفتن تنها موجود زنده آب شور دریاچه (آرتمیا) که دارای ارزش زیست محیطی و اقتصادی بالایی است.

*ا ز بین رفتن اراضی کشاورزی و ایجاد معضلات اجتماعی و اقتصادی ناشی از آن از جمله بیکاری، فقر و...

* ایجاد بادهای نمکی که تهدیدی برای مزارع حاشیه دریاچه به حساب می آیند و به دنبال آن تنفس ریزگردها که باعث مشکلات تنفسی و ریوی برای مردم منطقه خواهد شد.

تحلیل و تقسیم‌بندی مشکلات حوضه دریاچه ارومیه

مشکلات حوضه دریاچه ارومیه را در چهار 4 بخش کلی می‌توان تقسیم کرد که در جدول زیر به آن پرداخته شده است:

پیشنهادات

بحران دریاچه ارومیه، یکی از بارزترین مصادیق شدت بحران‌های زیست‌محیطی و آبی کشور است. بحرانی که در صورت تداوم و ادامه روند موجود، نه‌تنها تخریب گسترده و بسیار وسیعی از سرزمین ایران و جمعیت قابل ملاحظه 5 میلیون نفری ساکن در حوضه آبریز دریاچه ارومیه را تهدید می‌کند، می‌تواند اقتصاد و امنیت ملی ایران را تحت تاثیر قرار دهد.

پیشنهادات زیر برای احیای محیط زیست این دریاچه ارزشمند ارائه می‌شود:

* جلوگیری از برداشت غیرمجاز و بی‌رویه آب در حوضه دریاچه ارومیه

* اصلاح الگوی کشت و استفاده از الگوهای کم‌مصرف و پربازده

* اصلاح الگوی آبیاری با روش‌های نوین مانند آبیاری قطره‌ای

* استفاده از راهکارهای ممکن جهت احیای دریاچه ارومیه از جمله باروری مصنوعی ابرها

* آموزش، ارتقای آگاهی و توانمندسازی جامعه محلی  جهت احیای محیط زیست دریاچه و حفاظت از گونه‌های گیاهی و جانوری آن

* بازنگری در پروژه‌های سدسازی در مناطق تاثیرگذار بر دریاچه.

در این گزارش از مقالات علمی زیر کمک گرفته شده است.

* محبوب بابایی و همکاران (1396)، شناسایی و اولویت‌بندی عوامل موثر بر خشک شدن آب دریاچه ارومیه.

* احمد احمدی و همکاران (1395)، نقش خصوصیات خاک در پراکنش جوامع گیاهی اراضی شور اطراف دریاچه ارومیه.

* علیرضا دانشی و همکاران (1394)، امکان‌سنجی اقتصادی استفاده از گونه‌های با نیاز آبی پایین‌تر به منظور بهبود وضعیت آبی دریاچه ارومیه.

* ستاد احیای دریاچه ارومیه، کمیته اجتماعی- فرهنگی (1394)، علل خشکی و تهدیدات احتمالی دریاچه ارومیه.

*وزارت نیرو (1392) نگاهی اجمالی به وضعیت دریاچه ارومیه.

* ثمین جباری و همکاران (1392)، بررسی کیفیت آب‌های زیرزمینی دشت ارومیه.