سیل بیماری‌ها

زمین همواره در معرض انواع حوادث و بلایای طبیعی قرار دارد که یا منشا طبیعی (مانند زلزله،  توفان، سیل، گردباد، سونامی، بهمن، رانش‌زمین و...) و یا منشا انسانی (مانند افزایش آلودگی هوا، گرمایش زمین، سیل ناشی از تخریب جنگل‌ها و...) دارند. در هر دو شکل، مخاطرات طبیعی موجب تحمیل خسارات و تلفات سنگین و گسترده جانی و مالی انسانی از جمله مرگ‌ومیر، بیماری‌ها و خسارات محیط‌زیستی همچون تلف شدن حیوانات، تخریب زمین‌های کشاورزی، از بین رفتن پوشش گیاهی، تخریب زیرساخت‌ها، شبکه حمل‌ونقل و... می‌شود.

سیل، یکی از مهم‌ترین مخاطرات طبیعی محسوب می‌شود که به‌معنی طغیان آب و به زیر آب رفتن گستره‌ای از زمین‌های اطراف محل طغیان آب است. حجم زیاد آب مي‌تواند با غرقاب کردن منطقه، تلفات انسانی، خسارات اقتصادی، تخریب و ویرانی‌های گسترده‌ محیطی به همراه داشته باشد.

عوامل ایجاد سیلاب به 2 دسته طبیعی ناشی از بارندگی‌های مداوم و سنگین، ذوب سریع یخ و برف، عوامل تکتونیکی و... و انسانی از جمله نابودی پوشش گیاهی (جنگل‌ها و مراتع)، تغییر مسیر مسیل‌ها و دستکاری آبگذرها ناکافی بودن سازه‌های تاخیری سیل در سرشاخه رودخانه‌ها، توسعه پوشش‌های غیرقابل نفوذ بر سطح زمین و... تقسیم می‌شوند.

مرکز تحقیقات اپیدمیولوژی بلایای طبیعی سازمان ملل متحد در گزارش «هزینه انسانی بلایای مرتبط با آب و هوا، 2015 -1995» سهم سیل از کل بلایای طبیعی را 47 درصد اعلام کرده است. همچنین تعداد سیل‌های اتفاق افتاده در بازه زمانی 2005 تا 2014 نسبت به دهه گذشته  با 44 مورد افزایش 171 مورد ثبت شده که قاره آسیا بیش از مناطق دیگر تحت‌تاثیر قرار گرفته است (تصویر (1)).

تصویر(1)- نقشه مخاطرات جوی در کشورهای جهان (2015- 1995)

به‌دنبال وقوع اغلب حوادث و مخاطرات طبیعی، تعداد قابل توجهی در معرض آثار نامطلوب شرایط اقلیمی و بیماری‌های متعدد قرار می‌گیرند. مرگ‌ومیر (ناشی از غرق‌شدگی، ضربه و بیماری‌های ناشی از سیل)، تخریب زیرساخت‌های حیاتی از جمله شبکه فاضلاب، تلف‌شدن احشام و حیات‌وحش، تخریب قنوات و... از جمله اثرات مخرب سیلاب‌ها به شمار می‌آید.

عفونت‌های حاد تنفسی و بیماری‌های سیستم گوارش از جمله بیماری‌های شایع پس از وقوع سیل به‌شمار می‌روند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره شده است. همچنین در جدول (1) نشانه‌های این بیماری‌ها ارائه شده است. نکته قابل توجه درخصوص نشانه‌ها آن است که این علائم مشابه علائم بسیاری از بیماری‌ها است، از این رو، معمولا نسبت به درمان دیر اقدام می‌شود که تبعات مالی و جسمی بیشتری را به شخص و جامعه تحمیل می‌کند.

بیماری‌های منتقله از آب

• تب تیفوئید (حصبه): نوعی بیماری واگیردار عفونی است که در اثر باکتری سالمونلا تیفی ایجاد می‌شود و از طریق مصرف آب و غذای آلوده گسترش می‌یابد.
• وبا: تولید و تجمع باکتری ویبریوکلرا در روده انسان نوعی بیماری اسهالی به‌نام وبا ایجاد می‌کند که در اکثر موارد باعث از دست رفتن سریع آب و املاح بدن و در صورت عدم درمان، منجر به مرگ می‌شود.
• هپاتیت عفونی: بیماری عفونی حاد کبد است که توسط ویروس هپاتیتA  (HAV) ایجاد می‌شود و در اغلب مبتلایان علائم خاصی ایجاد نمی‌کند. این بیماری از طریق خوردن یا نوشیدن غذا و آب آلوده به مدفوع فرد مبتلا گسترش می‌یابد.
• شیگلوزیس یا اسهال خونی باسیلی از بیماری‌های باکتریایی روده است که به‌وسیله یکی از انواع شیگلا ایجاد می‌شود. شیگلا نوعی باکتری گرم منفی و از عوامل اصلی اسهال حاد خونی است.
• عفونت سالمونلا: نوعی مسمومیت غذایی است که با باکتری سالمونلا ایجاد و معمولا از طریق آب و غذای آلوده منتقل می‌شود.
• آمیبیازیس یا اسهال آمیبی از طریق بلع کیست آمیب (آب و غذای آلوده) ایجاد اسهال خونی می‌کند. اکثر بیماران بدون علامت هستند و به‌عنوان حامل عفونت، می‌توانند بیماری را انتقال دهند.
• ژیاردیازیس: نوعی عفونت تک‌یاخته‌ای روده باریک و اغلب بدون نشانه‌های بالینی است. و در برخی موارد به‌صورت اسهال حاد یا مزمن ظاهر می‌شود. استفاده از آب آلوده، عدم رعایت بهداشت فردی و... می‌تواند سبب ایجاد این بیماری شود.
• کریپتوسپوریدیوز: نوعی انگل است که عامل مهم اسهال در حیوانات و انسان‌ها به‌ویژه کودکان و بیماران درگیر با ضعف سیستم ایمنی بدن (مانند ایدز) است که منجر به ایجاد بیماری‌های روده‌ای، معده‌ای همراه با اسهال می‌شود.
• تیفوس شپشی: تیفوس بیماری حاد تب‌دار ناشی از باکتری ریکتزیا و منتقل‌شونده از بندپایان آلوده است. این عفونت پوست، دستگاه عصبی مرکزی، دستگاه گوارش و عضلات را درگیر  می‌کند. تیفوس اپیدمیک یا شپشی با عامل باکتری ریکتزیا پرووازکی، شایع‌ترین نوع تیفوس است.
• طاعون: نوعی بیماری عفونی باکتریایی و واگیردار مشترک بین انسان‌ها و حیوانات است که توسط جوندگان و کک به سایر حیوانات و انسان منتقل می‌شود.
• تب راجعه: نوعی بیماری تب‌دار عودکننده است که با نیش پشه، کنه یا شپش منتقل می‌شود و عامل آن اغلب باکتری‌های بورلیا و ریکتزیا هستند.
• مالاریا: نوعی عفونت انگلی در خون است که توسط تک‌یاخته‌ای از جنس پلاسمودیوم ایجاد می‌شود.

جدول (1)- بیماری‌های منتقله توسط آب

براساس آمار و اطلاعات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، طی سال‌های 13۹۰ تا 13۹۶، ۱۱۳۹ مورد سیل در کشور اتفاق افتاده و تعداد 106 مورد سیل نیز در 6 ماهه نخست سال 1397 به وقوع پیوسته  که بیشترین فراوانی این رویداد در 6 ماه نخست سال 1397 در استان‌های سمنان، اصفهان و گلستان بوده است (تصویر (2)).

تصویر(2)- فراوانی سیل در 6 ماه نخست سال 1397 در 3 استان کشور

بیماری‌های آبی شایع پس از وقوع سیل در ایران

برخی بیماری‌ها مانند اسهال، هپاتیت A، وبا و عفونت‌های تنفسی پس از وقوع سیل در ایران نسبت به بقیه موارد شایع‌ترند. بیماری‌ها و عفونت‌های اسهالی همچون هپاتیت، وبا، ژیاردیا و... معمولا در بلایای طبیعی به ویژه پس از سیلاب دیده می‌شوند. این بیماری‌ها در شرایط نامساعد بهداشتی و با مصرف آب و غذای آلوده بروز و به‌دلیل از دست رفتن آب و املاح بدن، شخص بیمار را با عوارضی مانند کم‌آبی و مرگ روبه‌رو می‌کنند.

عفونت‌های دستگاه تنفسی مانند سرماخوردگی و آنفلوانزا نیز به‌دلیل وجود ویروس‌ها و باکتری‌ها درطی وقوع حوادثی مانند سیل گسترش می‌یابند و جدی و تهدیدکننده هستند. وقوع سیل از یک طرف منجر به بالا آمدن سطح آب‌های شرب و فاضلاب شده و ورود فاضلاب به شبکه آبرسانی منجر به آلودگی آب مصرفی می‌شود و از طرف دیگر، به دلیل قطع دسترسی به زیرساخت‌های بهداشتی و تصفیه آب، منجر به استفاده از آب‌‌های جاری و ناسالم می‌شود که خطر ابتلا به اسهال و استفراغ و به‌دنبال آن کم‌آبی بدن افزایش می‌یابد.

با توجه به استقرار تیم‌های پزشکی و بهداشتی، هلال‌احمر، مدیریت بحران و... در محل اسکان آسیب‌دیدگان و انجام اقداماتی چون توزیع بسته‌های بهداشتی، مواد غذایی، دارو، توزیع قرص‌های تصفیه‌ آب، نصب بنرهای آموزشی، کنترل مستمر مواد غذایی و بهداشت محیط، نمونه‌برداری از آب شرب و آشامیدنی، نصب توالت‌های اضطراری، نظارت بر وضعیت دفع زباله و فاضلاب و... عموم مردم آسیب‌دیده نیز با انجام مواردی چون رعایت بهداشت فردی (مانند شست‌وشوی مرتب دست‌ها با آب پاکیزه)، استفاده از اقلام بهداشتی توزیع شده، توجه به هشدارها، رجوع به‌موقع به پزشک مستقر در محیط در صورت مشاهده علائم بیماری، استفاده از آب سالم (آب جوشانده شده، بسته‌بندی یا ضدعفونی شده با قرص‌ها و محلول‌های تصفیه آب)، مصرف غذاهای مطمئن (بسته‌بندی، کنسروی و...)، کمک به نیروهای امدادی در جمع‌آوری و دفن اجساد و لاشه‌های حیوانات با رعایت اصول و ضوابط بهداشتی و... می‌توانند علاوه‌بر کمک به کاهش بار روانی، جسمانی و... حادثه رخ‌ داده،  بیماری‌های ناشی از سیل را به طور قابل توجهی کاهش داده و کنترل کنند.