آلودگی هوا یا آلودگی جوی اصطلاحی است که تمامی عوامل فیزیکی، شیمیایی و زیستی را در اتمسفر تغییر می‌دهد. در دنیای امروز، رشد جمعیت، گسترش شهرها، توسعه حمل‌ونقل، گسترش صنایع و... باعث افزایش روزافزون میزان آلودگی هوا در شهرها و کلان‌شهرها شده است. افزایش میزان آلاینده‌های هوا علاوه بر آسیب‌پذیری محیط‌زیست، سلامت شهروندان را نیز تهدید می‌کند. همچنین عوامل اقلیمی متعددی باعث تشدید آلودگی هوا می‌شود؛ یکی از این عوامل، «وارونگی دما» (یا وارونگی هوا) و در اصطلاح علمی اینورژن است. این پدیده در فصول سرد و زمانی رخ می‌دهد که زاویه تابش خورشید مایل باشد و لایه‌ای از هوای گرم بالای هوای سرد مجاور سطح زمین قرار گیرد؛ در چنین شرایطی پایداری هوا ایجاد می‌شود و با افزایش ارتفاع، دما نیز افزایش پیدا می‌کند. وارونگی دما (یا هوا) بر محیط‌زیست با تشکیل مه‌دود، تراکم بالای ذرات معلق (ریزگردها)، تیرگی هوا و... خود را نشان می‌دهد و باعث ایجاد و تشدید بیماری‌های تنفسی، قلبی، مشکلات پوستی و... در بدن انسان می‌شود.
آلودگی هوا به طور مستقیم با سلامت شهروندان در ارتباط است؛ افزایش میزان آلایندهها و کاهش کیفیت هوا، خطر ابتلا و تشدید بیماری‌های مزمن و حاد تنفسی مانند آسم، برونشیت، بیماری‌های تنفسی، ریوی، قلبی- عروقی، سکته مغزی، اختلالات عصبی- رفتاری، احتمال تولد نوزادان با نارسایی‌های ژنتیکی و... را به‌دنبال دارد.
طبق آمار سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سال 2018، سالانه 2/4 میلیون مرگ و میر در سطح جهان به‌دلیل بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا اتفاق می‌افتد که از این تعداد (24درصد ناشی از بیماری‌های قلبی، 25درصد ناشی از سکته مغزی، 43 درصد ناشی از بیماری‌های مزمن انسداد ریه و 29 درصد ناشی از سرطان ریه) گزارش شده است. همچنین سهم ایران از آمار کل مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا به بیش از 33 هزار نفر در سال می‌رسد.
آلودگی هوا بحرانی است که بسیاری از کشورهای جهان با آن روبه‌رو هستند. در ایران نیز هر سال، مردم کلان‌شهرهای کشور در نیمه دوم سال به دلیل پدیده وارونگی، روزهای آلوده‌ای را تجربه می‌کنند. عدم کنترل میزان آلودگی در فصل سرد، مهم‌ترین عامل تشدید و تداوم آلایندهها در محیط‌های شهری است.
در ایران، تا‌کنون اقدام اثربخش و کارآمدی برای کاهش و کنترل آلایندهها در این مقطع زمانی (فصول سرد) انجام نشده است و تمامی راهکارهای ارائه شده و اقدامات صورت گرفته مقطعی و کوتاه‌مدت بوده که آلودگی هوا را گذرا کاهش داده و پس از آن به فراموشی سپرده شده‌اند. طبق اعلام بانک جهانی، آمار مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در ایران در دو دهه گذشته از رقم 17 هزار نفر در سال 1990 به بیش از 21 هزار نفر در سال 2013 رسیده است. در این مدت با وجود پیشرفت‌های اقتصادی و پزشکی در کشور، هزینه پیشگیری از بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا به بیش از دو برابر رسیده و هزینه از دست دادن نیروی کار به میزان 40 درصد افزایش یافته است.
آمارها، گزارش‌ها و برآوردها، همچنان سطح خطرناکی از میزان آلودگی هوا در بسیاری از نقاط جهان را نشان می‌دهند، این در حالی است که پیشرفت‌های مثبت و قابل‌توجهی نیز در زمینه کاهش میزان آلاینده‌های هوا در تعدادی از کلان‌شهرهای دنیا صورت گرفته است. به عنوان مثال، شهر مکزیکوسیتی (مکزیک) به دلیل کیفیت نامطلوب سوخت و تردد خودروهای فرسوده از آلوده‌ترین شهرهای جهان به شمار می‌رفت. این امر تا زمانی که دولت پالایشگاهی برای تولید سوخت مناسب با حداقل میزان آلایندگی راه‌اندازی کرد و همچنین به گسترش سیستم حمل‌ونقل عمومی و بهبود کیفیت خودروهای تولیدی مبادرت ورزید، ادامه داشت. عملکرد دولت و همکاری شهروندان در زمینه کاهش استفاده از خودروهای شخصی، مکزیکوسیتی را تبدیل به یکی از موفق‌ترین شهرهای دنیا در مقابله با آلودگی هوا کرده است.
دهلی نو (هندوستان) از دیگر شهرهایی بود که درصدد کاهش ترافیک و بار آلودگی شهری برآمد. مواردی چون اعمال قانون در جهت کاهش تردد خودروهای تک‌سرنشین و فرسوده، انتقال صنایع سنگین و آلاینده به خارج از شهر، استاندارد کردن میزان آلایندگی خودروها، اجرای سخت‌گیرانه طرح زوج و فرد و... از جمله تدابیر دولت هند برای مقابله با آلودگی هوا به شمار می‌رود.
در لندن نیز پس از به تصویب رسیدن لایحه هوای پاک، ضمن رعایت استانداردهای سوخت، وسایل نقلیه آلاینده و قدیمی از جمله اتوبوس‌ها تعویض شد، کارخانه‌ها و صنایع آلاینده نیز به مناطق دور از شهر انتقال یافت. در لندن، افرادی که قصد دارند با خودروی شخصی به مناطق مرکزی شهر وارد شوند باید هزینه سنگینی را به‌عنوان عوارض پرداخت کنند؛ این هزینه به میزانی است که اکثر مردم استفاده از وسایل حمل ونقل عمومی را ترجیح می‌دهند.
در ایران با وجود ارائه راهکارهای متعدد و تدوین اسنادی همانند «سند جامع حمایت‌طلبی کنترل آلودگی هوا و کاهش تبعات آن بر سلامت» در شهریور 1395 با اهدافی چون:
- * پیش‌بینی اهداف کمی در برنامه‌های جامع کاهش آلودگی هوا
- * توجه به وضعیت جوی برای ترقیق آلایندهها
- * بازنگری طرح استاندارد ملی هوای پاک
- * تدوین و اجرای برنامه پایش و ارتقای کیفیت هوا و...
به دلایلی چون عدم انسجام لازم در اجرای برنامه‌های کنترل آلودگی هوا، عدم ضمانت اجرای قوانین و مقررات تصویب شده، عدم رعایت استانداردهای سوخت، وجود حجم بالای خودروهای فرسوده و آلاینده، عدم همکاری عموم مردم در رعایت قانون (شانه خالی کردن از پایبندی به قانون و دور زدن مقررات تصویب شده)، کوتاهی در استفاده از سیستم حمل‌ونقل عمومی و... برنامه‌های کنترل و کاهش آلودگی هوای کلان‌شهرها موفق و اثرگذار نبوده است. از این رو، لازم و ضروری است در قوانین و ضمانت اجرایی آن‌ها بازنگری صورت گیرد و حمایت از محیط‌زیست و مسئولیت‌پذیری در این زمینه یک باور و وظیفه همگانی باشد، چراکه نقشی که افراد در کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی از جمله آلودگی هوا ایفا می‌کنند از مصادیق رعایت حقوق شهروندی به‌شمار می‌رود.
اقداماتی چون کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی، توسعه سیستم حمل‌ونقل عمومی و ترغیب عموم افراد جامعه به استفاده از ناوگان حمل‌ونقل عمومی، توسعه سیستم مدیریت هوشمند ترافیک، جایگزینی خودروهای نو و استاندارد به‌جای خودروهای آلاینده و فرسوده، رواج استفاده از سوخت‌های پاک و استاندارد، الزام تولیدکنندگان خودرو به رعایت استانداردهای زیست‌محیطی و تشویق دارندگان وسایل نقلیه به نصب دستگاه‌های کاهش‌دهنده آلاینده‌های خروجی از اگزوز خودروها و... از جمله اقداماتی است که هم از جانب افراد کشور باید رعایت شده و هم از سوی مسئولان و تصمیم‌گیران باید پیگیری و اجرایی شود.