طاعون؛تهدید جدی حیات وحش

طاعون نشخوارکنندگان کوچک (Peste des Petits Ruminants: PPR)، یک بیماری ویروسی واگیر در دام‌های اهلی و وحشی است که به واسطه یک موربیلی ویروس از خانواده پارامیکسو ویریده هم ­خانواده با طاعون گاوی و سرخک انسان، بروز می­کند [4]. این بیماری اولین بار سال 1936 در غرب آفریقا و در کشور ساحل عاج دیده شد[3]. در ایران نیز طاعون نشخوارکنندگان کوچک برای نخستین بار سال 1373 در ایلام گزارش شد و به واسطه از بین رفتن بره و بزغاله، کاهش شیر، دارو و واکسیناسیون به کشور هزینه‌ای معادل 1/5 میلیارد دلار تحمیل کرد. این بیماری در دو شکل حاد یا غیرحاد در نشخوارکنندگان اهلی و وحشی رخ می­ دهد و با علائمی مانند تب بالا، ترشحات بینی و چشم، استوماتیت (التهاب‌ فراگیر دهان‌ شامل‌ مخاط‌ دهان، لب‌ها، زبان و کام‌)، ورم ملتحمه چشم، التهاب مخاط دهان همراه با زخم­های سطحی، گاستروانتریت (التهاب معده‌ای و روده‌ای)، ذات‌الریه (پنومونی) و... همراه است.

شیوع بیماری در یک منطقه، علاوه بر تحمیل هزینه‌ واکسن، اقدامات بهداشتی و نظارتی، باعث کاهش تولیدات دامی به ویژه گوشت و شیر شده و ضمن دربرداشتن خسارات مالی و ضررهای اقتصادی به دامداران، امنیت غذایی را با خطر مواجه می‌کند. براساس گزارش سال 2018 سازمان جهانی سلامت دام (World Organisation for Animal Health: OIE) 80 درصد از جمعیت جهانی گوسفند و بز در معرض آلوده ­شدن و 90 درصد از آن­ها در اثر ابتلا به بیماری تلف شده­ اند به­ طوری که خسارت مالی ناشی از  بروز طاعون نشخوارکنندگان کوچک سالانه رقمی بین 1/4 تا 2/1 میلیارد دلار است. در کنار تبعات مالی سنگین شیوع این بیماری، باید در نظر داشت که زندگی بیش از 300 میلیون خانوار روستایی (به ویژه فقیر) وابسته به دام است که در صورت بروز طاعون نشخوارکنندگان کوچک، تحت تاثیر بیماری قرار خواهند گرفت. همچنین 70 کشور تحت تاثیر این بیماری هستند که بیش از 60 درصد این کشورها در آفریقا، آسیا و خاورمیانه  قرار دارند و 80 درصد جمعیت جهانی نشخوارکنندگان کوچک را تشکیل می­ دهند [5].

نقشه (1): وضعیت تداوم طاعون نشخوارکنندگان کوچک در دنیا

                منبع: سازمان جهانی سلامت دام، 2018

سازمان جهانی سلامت دام و سازمان جهانی غذا و خواروبار در سال 2015 طی یک استراتژی مشترک، سال 2030 را به عنوان سال هدف کنترل و ریشه‌کنی بیماری طاعون نشخوارکنندگان تعیین کردند. براساس شباهتی که بین ویروس طاعون نشخوارکنندگان  کوچک و ویروس گاوی طاعون بود، این دو سازمان مقرر کردند با بهره‌گیری از تجربیات مربوط به طاعون گاوی، طاعون نشخوارکنندگان کوچک ریشه‌کن شود.  

برنامه مشترک ریشه­ کنی جهانی طاعون نشخوارکنندگان کوچک در چهار گام: 1- تشخیص و ارزیابی، 2- کنترل 3- ریشه ­کنی و 4- عاری بودن کامل از بیماری تدوین شده است. این رویکرد گام به گام به کشورها اجازه می­ دهد تا برنامه ملی پیشگیری و کنترل بیماری خود را بهبود بخشند و به سمت کشور عاری از بیماری حرکت کنند.

در نقشه (2) موقعیت جهانی طاعون نشخوارکنندگان کوچک از سال 2015 تا 2017 آورده شده که در آن کشورهای عاری از بیماری و درگیر با آن مشخص شده­ اند. همچنین مشخص شده است کشورهای درگیر در چه مرحله­ای از چهار مرحله برنامه ریشه­ کنی و کنترل قرار دارند [7,6].     

نقشه (2): وضعیت جهانی طاعون نشخوارکنندگان کوچک (2017-2015)

               منبع: سازمان جهانی سلامت دام - سازمان جهانی غذا و خواروبار

تاکنون درمانی برای طاعون نشخوارکنندگان کوچک یافت نشده و تنها راه مقابله با آن اقدامات پیشگیرانه و کنترل بیماری از قبیل واکسیناسیون به موقع دام­های اهلی، قرنطینه، محدودیت­های حرکت و چرای دام­ها، معدوم ­سازی دام­های آلوده، جلوگیری از قاچاق دام و... است. عدم انجام اقدامات پیشگیرانه و کنترلی و ناآگاهی افراد نسبت به بیماری، هزینه زیاد نگهداری و واکسینه کردن دام برای دامداران و بی­ توجهی افراد به مسائل بهداشتی در همه­ گیر شدن ویروس طاعون نشخوارکنندگان در بین دام­های اهلی و وحشی یک منطقه می­تواند خسارات سنگین و گاه جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد، چراکه انتقال بیماری به حیات وحش از طریق دام­های اهلی صورت می ­گیرد.

واکسیناسیون در استراتژی جهانی برای کنترل و ریشه­ کن کردن طاعون نشخوارکنندگان کوچک، یکی از ابزارهای کلیدی است. در برنامه واکسیناسیون علیه این بیماری، تمامی نشخوارکنندگان کوچک دارای سن بالای سه ماه باید مایه­ کوبی شوند و برنامه واکسیناسیون حداقل برای دوسال متوالی برقرار و در صورت نیاز تکرار شود. ایجاد ایمنی حاصل از واکسیناسیون در 70 درصد گله­ های موجود در مزرعه و یا منطقه جفرافیایی باید به تایید برسد.

برای ریشه­ کن کردن بیماری علاوه بر برنامه واکسیناسیون، اقدامات و برنامه­ های مختلفی از قبیل آموزش بیشتر افراد متخصص در مورد مقابله و نظارت بر این بیماری، تقویت خدمات دامپزشکی، کنترل چرای دام­ها، افزایش ظرفیت تولید واکسن و افزایش آزمایشگاه­ها و تجهیزات آزمایشگاهی مورد نیاز است. کشورهایی که این برنامه­ ها را به خوبی اجرا می­کنند در کنترل و جلوگیری از شیوع بیماری موفق هستند. در چنین کشورهایی بیماری در بین دام‌ها از بین خواهد رفت و در صورت مشاهده مواردی از ابتلا، بیماری به سرعت کنترل و از گسترش آن جلوگیری می‌شود. [9,8].     

در حیات­ وحش به دلیل نبود امکان زنده­ گیری و واکسیناسیون دام وحشی، پیشگیری از ابتلا به طاعون نشخوارکننندگان میسر نیست، از این رو، تلفات انگشت‌شمار، اما قابل توجهی را به جمعیت دام وحشی و محیط زیست تحمیل می‌کند. بهترین روش پیشگیری از بروز بیماری طاعون نشخوارکنندگان کوچک در حیات وحش، جلوگیری از ورود دام اهلی به مناطق حفاظت­ شده و زیستگاه­های حیات­ وحش، ضدعفونی کردن آبشخورهای مشترک میان دام اهلی و وحشی و واکسیناسیون دام­های اهلی در حاشیه زیستگاه­ها است [2,1].    

در ایران براساس اعلام وزارت جهاد کشاورزی در سال 1390 عملیات مایه­ کوبی تعداد 3151704 نوبت سر و در سال 1395 عملیات مایه­ کوبی تعداد 26035373 نوبت سر دام­های کوچک (گوسفند و بز) علیه ویروس طاعون نشخوارکنندگان کوچک انجام شده است (جدول و نمودار (1)). آمارها از روند صعودی عملیات مایه­ کوبی و تلاش برای کنترل و ریشه ­کنی بیماری، حکایت دارد. تنها در سال 1393 عملیات مایه­ کوبی تعداد 5716357 نوبت سر انجام شده که این کاهش تعداد می­تواند به دلیل شیوع بیماری و تلفات ناشی از آن باشد. گزارشات رسمی دیگری مبنی بر شیوع گسترده ویروس و تعداد تلفات ناشی از آن در کشور در دسترس نیست.

                                                     جدول (1): عملیات مایه­ کوبی دام­های کل کشور (1395-1390)

                                       

                                        منبع: آمارنامه، وزارت جهاد کشاورزی، 1390 تا 1395

نمودار (1): روند عملیات مایه­ کوبی دام­های کل کشور طی سال‌های 1390 تا 1395

هدف از تمام اقدامات پیشگیرانه و کنترلی چون واکسیناسیون، کنترل مبادی مرزی و حرکت و چرای دام، مبارزه با قاچاق دام، نظارت کنترل بر تردد دام اهلی در حیات وحش و...، حفظ گونه‌های نایاب و کمیاب بومی حیات وحش، تامین سلامت اجتماعی و اقتصادی جوامع، تضمین تغذیه سالم و محافظت از امنیت غذایی جامعه است که در صورت عدم انجام و رعایت اقدامات اشاره شده، علاوه بر تحمیل خسارات اقتصادی قابل توجهی به لحاظ از دست رفتن دام و محصولات دامی، امنیت غذایی کشور در معرض تهدید جدی قرار خواهد گرفت. همچنین تبعات و هزینه‌های درمانی بالایی به خانواده و نظام سلامت و بهداشت و درمان کشور تحمیل خواهد شد. در کنار این دو آسیب، حیات وحش گونه‌های منحصربه‌فرد بومی کشور در معرض انقراض قرار خواهد گرفت.