شیوع گسترده آنفلوآنزای پرندگان در میان مرغداری‌ها را شاید بتوان از بسیاری جهات کابوسی برای سازمان‌ها و نهادهای مختلف دانست. چنین پیشامدی نه تنها بخش‌های سلامت، بهداشت و درمان را درگیر می‌کند، بلکه از برخی جهات سازمان‌ها و نهادهای مسئول تامين و تولید پروتئين حيواني را تحت‌تاثیر قرارداده و در نهایت جامعه را هم از لحاظ سلامت و هم از نظر تامین غذا دچار مشکلات متعددی می‌سازد. اهمیت پیشگیری از بروز بیماری بر کسی پوشیده نیست، اما ماهیت بیماری آنفلوانزای پرندگان و سرعت و سهولت انتقال و انتشار آن باعث می‌شود که سیاست‌ها و اقدامات پیشگیرانه در اغلب موارد با موفقیت کامل همراه نبوده و همیشه مواردی از آلودگی در مناطق مختلف کشور و جهان مشاهده شود. در چنین مواقعی باید برنامه‌ها و اقدامات جامع و موثری در جهت رفع آلودگی، طرح‌ریزی شود تا هنگام مشاهده کمترین نشانه‌ای از آلودگی، سازمان‌ها و نهادهای مربوطه به سرعت وارد عمل شده و از انتشار بیماری جلوگیری شود.
معدوم سازی
معدوم سازی (Stamping out / Culling) به عنوان اولین و کارامدترین اقدام عملی به منظور رفع آلودگی آنفلوانزای پرندگان، شناخته شده است. در فرایندهای معدوم سازی،تمامي پرندگان در مرغداریهایی که آلودگی آنها به آنفلوانزای پرندگان تایید شده است از بین برده می شوند. در این فرایند، تفاوتی بین پرنده بیمار و پرندهای که علائمی از بیماری هنوز در آن مشاهده نشده، وجود ندارد. معدوم سازی باید سریع و موثر بوده و به گونه ای باشد که افراد حداقل تماس ممکن را با پرنده و مایعات بیولوژیکی آن (خون، بزاق و...) و حتی غبار داخل سالن مرغداری داشته باشند، چراکه انتقال بیماری از پرنده به انسان به راحتی توسط هر یک از این موارد ممکن است.
معدوم سازی همچنین باید حداقل زجر و درد را برای پرنده در پی داشته باشد. معدوم سازی اغلب با استفاده از گازهای CO، CO2 و هیدروژنسیانید (HCN) انجام می شود. از این میان گاز CO2 از ديگر گازهاي مورد استفاده کم خطرتر است. اين در حالي است که برای کار با HCN نیاز به تمهیدات ایمنی بیشتر و جدیتر و افراد کاملا آموزش دیده است، چراکه این گاز به شدت سمی و کشنده بوده و برای استفاده از آن حتما باید از ماسک ضد گاز و دستکش استفاده شود. اين گاز همچنين در غلظت های بالا از طریق پوست قابل جذب بوده و قدرت اشتعال و انفجار را دارد. از سم و داروهای کشنده نیز برای از بین بردن پرندگان آلوده می توان استفاده کرد.
دفع و امحاء لاشه ها
مرحله بعد از کشتن پرندگان آلوده، دفع لاشه ها و ضایعات است. بسیار مهم و حیاتی است که لاشه پرندگان آلوده به نحو موثری دفع شده و از دسترس حیوانات (و به هر دلیلی انسان!) خارج شود. به طور کلی دفن (چال کردن)ضایعات به سایر روش ها، اولویت دارد. براساس دستورالعمل مرکز سلامت محیط کار معاونت سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، گودالی که برای دفن لاشه ها حفر می شود باید 5 متر عمق و حداکثر 3 متر عرض داشته باشد. طول گودال به حجم و مقدار لاشه ها بستگی دارد. گودال فقط تا ارتفاع 2/5 متری با لاشه پر شده و باقی آن باید با خاک پر شود. کف گودال باید آب آهک ریخته و روی آن با 40 سانتیمتر خاک پوشانده شده و سپس اقدام به پرکردن لاشه ها شود. گودال باید تا حدی پر شود که خاک روی آن به صورت کپه درآید. پس از دفن لاشه ها، محل باید مرتب مورد بازرسی قرار گیرد و از عدم دست خوردگی محل توسط انسان یا حیوانات اطمینان حاصل شود (از چگونگی انتقال ویروس آنفلوانزای پرندگان توسط سایر حیوانات اطلاعات کافی در دست نیست، اما با توجه به خطر بالای انتشار بیماری و ماهیت جهش پذیری ویروس در بدترین حالت می توان حیوانات وحشی را ناقل ویرورس دانست).
وسایل نقلیه ای که جهت حمل لاشه به کار می روند، همگی باید بعد از تخلیه به خوبی و با مواد ضدعفونی کننده مناسب کاملا (حتی چرخها!) گندزدایی شود تا خود به ابزار انتقال ویروس تبدیل نشود.
انتخاب محل دفن کم‌اهمیت تر از فرایند دفن نیست؛ محل دفن لاشه ها باید به مقدار کافی از مراکز تجمع و تردد انسانی (شهر، روستا و...) و نیز منابع آبی (رودخانه، دریاچه، سد و...) فاصله داشته باشد. گودالی که برای دفن لاشه ها حفر می شود باید حداقل یک متر با سطح آب های زیرزمینی فاصله داشته باشد. همچنین این مکان نباید در محل جریان آب های سطحی ناشی از بارش یا رودخانه های فصلی باشد. محل دفن باید در مکانی انتخاب شود که برنامه ای برای عملیات عمرانی (راه سازی، ساختمان سازی و...) در آن در نظر گرفته نشده باشد.
وضعیت وزش باد در منطقه نیز از عواملی است که برای انتخاب محل باید مورد توجه قرارگیرد. محل در نظر گرفته شده نباید در معرض وزش تندبادهای محلی باشد و هنگام دفن نیز نباید باد بوزد. البته بهتر است دفن لاشه در همان محل مرغداری انجام شود تا نیاز به جابه جایی لاشههای آلوده به حداقل برسد، اما در صورت ناممکن بودن این کار، رعایت شرایط فوق برای دفن بهداشتی لاشه های آلوده ضروری است.
مهم‌ترین نکته در هر دو مرحله معدوم سازی و دفع لاشه ها، رعایت نکات ایمنی از سوی تمام افراد و عوامل درگیر در فرایند است. تمامي افراد باید به وسایل محافظت شخصی شامل ماسک (ماسک باید به نوعی باشد که علاوه بر پوشاندن کامل دهان و بینی از ورود هرگونه غبار و مایعات بیولوژیک به دهان و بینی جلوگیری کند)، دستکش، چکمه، روپوش مناسب، عینک و... مجهز باشند. علاوه بر این، افراد باید پیش از شروع فرایند به طور کامل آموزش داده شوند، چراکه هرگونه سهل انگاری در رعایت نکات ایمنی نه تنها سلامت خود فرد را در خطر قرار می دهد، بلکه می تواند زمينه شیوع و انتشار بیماری را در سطح بسیار وسیع فراهم کند. هرگونه نقص در تجهیزات محافظت شخصی (نامناسب بودن، پارگی یا آلوده شدن ماسک، پارگی دستکش یا چکمه، آلودگی روپوش به نحوی که امکان تماس آن با بدن وجود داشته باشد و...) باید به سرعت و به نحو مناسبی رفع شود. هیچ‌یک از افراد اجازه ندارند که با لباس و تجهیزات آلوده محل را ترک کند. تمامي تجهیزات باید پیش از خروج تعویض شده و در اولین فرصت ضدعفونی شود.
بازسازی و راه اندازی مجدد مرغداری
پس از معدوم سازی و دفع کامل لاشه پرندگان آلوده، محیط مرغداری باید برای استفاده مجدد آماده سازی شود. استفاده مجدد از محل بدون تمیز و ضدعفونی کردن آن، تنها منجر به بیمار شدن پرندگان جدید و وارد آمدن خسارت مضاعف می شود.
در مورد بیماری هایی نظیر آنفلوانزا که از طریق هوا و تنفس قابل انتقال هستند باید از هر اقدامی که منجر به تولید غبار می شود به شدت پرهیز کرد. تمامی اقلام و ضایعاتی که باید به خارج از ساختمان و مزرعه منتقل شود باید ابتدا توسط ضدعفونی کننده های مناسب (ضدعفونی کنندههای پیشنهاد شده توسط سازمان جهانی سلامت حیوانات (OIE) در جدول 1 ارائه داده شده است) گندزدایی شده و سپس جابه جا شود. اقلامی مانند دانه و خوراک نباید دوباره مورد استفاده قرار گیرد و باید پس از گندزدایی، سوزانده شود. کف، دیوار و سقف سالن ها باید شسته و ضدعفونی شود. ظروف آب و خوراک و همچنین مخازن آنها، همگی باید تخلیه، شسته و ضدعفونی شود.
جدول (1): ضدعفونی کننده های پیشنهاد شده توسط OIE
قوانین کنترل آنفولانزای پرندگان در اتحادیه اروپا
اصول پای های قوانین کنترل آنفولانزای پرندگان در اتحادیه اروپا به صورت زیر است:
- اطلاع رسانی
- تایید رسمی تشخیص بیماری
- راه اندازی سیاست های معدوم سازی (از بین بردن تمامی پرندگان در مزرعه آلوده)
- دفع ایمن لاشه ها
- بررسی و ردیابی اپیدمیولوژیک بیماری
- منطقه بندی (تا شعاع 3 کیلومتر منطقه حفاظتی و تا شعاع 10 کیلومتر منطقه نظارتی)
- کنترل جابه جایی ها
- تمیزسازی و گندزدایی
- کنترل آنفلوانزای پرندگان کم‌خطر (Low Pathogenicity: LP) با معدوم سازی یا کشتار کنترل شده (ارائه به بازار مصرف) جهت جلوگیری از گردش بیماری بین پرندگان و احتمال جهش به نوع پرخطر (High Pathogenicity: HP).
جبران خسارت، تهدید و تشویق
مواردی که در بالا گفته شد، همه مربوط به بعد از زمان شناسایی مرغداری آلوده به ویروس آنفلوانزای پرندگان است. آنچه در این میان بیشترین اهمیت را دارد و رتبه اول را نیز در سیاست های اتحادیه اروپا دارا است، آگاهی به موقع از بروز بیماری است و این محقق نمی شود جز با همکاری مستقیم صاحبان مرغداری ها. ضرر ناشی از معدوم سازی پرندگان پیش و بیش از همه دامن گیر صاحبان مرغداری ها است و این مساله تمایل آنها به همکاری و اعلام موارد احتمال آلودگی را به شدت کاهش می دهد تا جاییکه حتی (با فرض بدترین حالت) در صورت مشاهده علائم اولیه بیماری، مرغدار را ترغیب به کشتار سریع و پیش از موقع مرغها و ارائه آن به بازار مصرف کرده و یا مرغدار، خود شخصا اقدام به معدوم سازی غیراصولی پرندگان مي‌کند که در هر دو فرض، ضرر اصلی متوجه سلامت جامعه خواهد بود.
بهترین و موثرترین راهکار برای تشویق مرغداران به خوداظهاری موارد آلودگی، حمایت مالی و اعتباری و تضمین جبران خسارت وارده در صورت تایید آلوده بودن مرغداری است؛ کاری که در اغلب کشورها به عنوان یکی از اقدامات اصلی در استراتژی های کنترل آنفلوانزای پرندگان، پذیرفته شده است، اما با وجود مشاهده سالانه موارد متعددی از این بیماری در کشور (ايران) اقدامات بیمه ای و حمایتی از مرغداران آسیب دیده چندان قابل توجه نبوده و اگر نگوییم عامل بازدارنده، حداقل تشویقی برای اعلان موارد احتمالی آلودگی نبوده است. به نظر می رسد اعتبارات دولتی و پوشش های بیمه ای در نظر گرفته شده، پاسخگوی خسارت آسیب دیدگان از این بیماری نیست. اگر فرض کنیم که هیچ مرغداری در اعلام موارد آلودگی سهل انگاری نخواهد کرد، کمترین ضرر ناشی از عدم جبران خسارت و ناتوانی مرغدار در بازسازی مجدد مرغداری، کاهش تولید گوشت مرغ، افزایش قیمت و به خطر افتادن امنیت غذایی خواهد بود.