بروز سیلابهای سهمگین در مناطق مختلف کشور به خصوص استان‌های غربی و جنوب غربی در سال98 گواهی بر این واقعیت است که متاسفانه تاب‌آوری شهرها و کلانشهرها در برابر سیل کاهش یافته است. مواردی چون تخریب جنگل‌ها، عدم لایروبی رودخانه‌ها، بی‌توجهی به اهمیت وجود مسیل‌ها و... را می‌توان از علل کاهش ظرفیت شهرها در برابر سیل برشمرد.
براساس آمار دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌های ایران، تنها در میان سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶ بیش از یک هزار و ۱۳۹ سیل در ایران رخ داده است و در تایید این آمار کارشناسان گفته‌اند در دهه اخیر نزدیک به دو هزار سیل با حجم تخریب کم و زیاد در کشور روی داده است. این سیلاب‌ها به دلیل عدم رعایت مباحث کارشناسی در ساخت‌وساز سدها، تغییر کاربری پایین‌دست سدها، عدم لایروبی مسیل‌ها، ساخت‌وساز در نزدیکی رودخانه‌ها و مسیل‌ها، تلفات جانی و تخریب بیشتری برجای گذاشته است.
با توجه به وقوع سیل اخیر در کشور و خسارت‌های کلان وارده ناشی از آن در بخش‌های مختلف، تهیه و تنظیم دستورالعمل مدیریت لایروبی رودخانه‌ها و نهرهای کشاورزی بسیار ضروری است.
لایروبی
لایروبی به معنی تغییر عمدی بستر دریاها و رودخانه‌ها، یا برای احداث تاسیسات جدید و برای نگهداری و توسعه آبراهه‌ها و حوضچه‌ها است. به‌طور معمول فعالیت‌های لایروبی به دو صورت انجام می‌شود: لایروبی احداث (برای اولین‌بار) و لایروبی به منظور نگهداری که به شکل منظم و دوره‌ای صورت می‌گیرد. این اقدام اهدافی را به دنبال دارد که عبارتند از: عمیق کردن رودخانه‌ها، دریاچه‌ها یا حوضچه بنادر، پر کردن گودی‌ها در زیر آب یا خشکی و جایگزینی مواد با کیفیت مناسب به جای مواد ضعیف در زیر آب. به طور قطع لایروبی رودخانه‌ها و نهرها می‌تواند در پیشگیری از خسارت‌های احتمالی سیل بسیار موثر باشد، حال پرسش این است که چرا نهادهای متولی تاکنون برای لایروبی نهرها و رودخانه‌های کشور اقدام اساسی و درخور توجهی انجام نداده اند؟
26 فروردین 1398 محمود افسوس کارشناس مهندسی رودخانه و مدیریت منابع آب: مهمترین دلیلی که برای وقوع سیلابهای اخیر کشور می‌توان ذکر کرد، بارش‌های بی‌سابقه است [1]:
«وی با بیان اینکه سیلابهای بهار 98 دو خصوصیت داشت، یکی تداوم بارش‌ها و دیگری گستردگی بود، گفت: پهنه سیلاب و بارش در کشور در بهار 98بی‌سابقه بود، پیش از این در سال‌های قبل شاهد این بودیم که در یک قسمتی از حوضه آبریز، بارندگی سیلابی رخ می‌داد اما در سایر قسمت‌ها، حوضه آبریز با بارش‌های با شدت کم و یا وضعیت بدون بارش مواجه بود؛ اما در سال جدید شاهد این بودیم که در اغلب بخش‌های یک حوضه آبریز، بارش‌های سیل‌آسا به صورت همزمان رخ داد و روان آب‌های گسترده‌ای به وجود آورد. مثلا در حوضه گرگان‌رود گلستان، تمامی شاخه‌‌ها از بالادست تا پایین‌دست به صورت همزمان بارندگی مداوم داشتند؛ پس نخستین دلیل و عامل وقوع سیلاب‌ها، ماهیت بارندگی‌ها بود.
افسوس ادامه داد: لایروبی دهانه رودخانه‌ها به تخلیه سیلاب کمک می‌کند اما این موضوع، دلیل اصلی وقوع سیلاب و یا عامل اصلی در مدیریت سیلاب نیست. وی با بیان اینکه میزان شیب در دهانه رودخانه‌ها بسیار کم و روبه صفر است و به همین دلیل سرعت تخلیه سیلاب کاهش می‌یابد، گفت: لایروبی دهانه‌های رودخانه می‌توانست در زمان وقوع سیلاب، به سرعت تخلیه سیلاب از مسیر رودخانه کمک کند اما اگر رودخانه‌ها به اندازه کافی لایروبی شده بودند نیز از وقوع سیلاب جلوگیری نمی‌شد.»
27 فروردین 1398 دکتر برهانی استاد دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در میزگرد بررسی سیلابهای اخیر با اشاره به اینکه عامل اصلی بحران سیلاب بارش‌های فوق‌العاده زیاد بوده است، اظهار کرد [2]:
«اینکه دوره بازگشت سیل چقدر بوده، مشخص نیست، ولی قطعا بارندگی‌های بی‌سابقه‌ای اتفاق افتاده است. وی با بیان اینکه عواملی باعث تشدید در صدمات این سیلاب شده‌اند، گفت :جنگل‌تراشی در گلستان، آبخیزداری ضعیف در لرستان و خوزستان، طراحی‌های غلط در دروازه قرآن شیراز و راه‌آهن گلستان، از جمله عوامل تشدیدکننده بوده‌اند. وی افزود: از عوامل تشدیدکننده می‌توان به بهره‌برداری غیراصولی از مخازن سدها، صدمات عدم لایروبی رودخانه‌ها، عدم رعایت حریم رودخانه به خصوص در پایین‌دست مخازن خوزستان و نبود یک سیستم جامع هشدار سیل اشاره کرد. وزارت نیرو باید از طرح‌های هشدار سیل استفاده کند، اگر این سیستم‌ها راه‌اندازی می‌شد، خسارت‌ها کاهش می‌یافت.»
3 اردیبهشت 1398 احمدرضا لاهیجان‌زاده مدیرکل محافظت از محیط زیست استان خوزستان عنوان کرد [3]:
«اگر حکمرانی آب به سمت پایدار شدن نرود حتی با وجود افزایش بارندگی اتفاق مثبتی نخواهد افتاد. همانطور که دیدیم اگر آب سد وشمگیر، سدکرخه و سد لرستان به موقع رهاسازی می‌شد و استعداد پذیرش سیل را پیدا می‌کرد آن زمان خود سد به عنوان یک عامل تشدیدکننده سیل عمل نمی‌کرد. اما مسئولان به جای اینکه به مردم فکر کنند به سودآوری فکر می‌کردند. در صورتی که در زمان هشدار هواشناسی باید حجم آب سد را کاهش می‌دادند نه اینکه بعد از وقوع بارندگی و سرریز شدن سد از ترس شکستن آن، دبی مصنوعی ایجاد کنند، به‌طوری که دبی طبیعی سد وشمگیر 200متر مکعب در ثانیه است، اما بر اثر بارش‌های اخیر به حدود 500مترمکعب بر ثانیه رسید. این خود سیل جدیدی ایجاد کرد و باعث طغیان رودخانه گرگان‌رود (به دلیل عدم لایروبی و حجم رسوبات جمع شده در آن) شد و بخش‌های بزرگی از گنبد، آق‌قلا و گمیشان را زیر آب برد.»
4 اردیبهشت 1398 ، پایگاه تحلیلی خبری گلستان24: تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی صحیح و به موقع می‌توانست خسارات سیل را در استان گلستان به حداقل برساند [4]:
«طبق نظر کارشناسان دو دلیل عمده، یکی عدم لایروبی رودخانه‌های اصلی استان و همچنین عدم مدیریت در ذخایر سدهای استان و دیگر عوامل فنی از علت‌های شکل‌گیری سیلاب به وجود آمده در استان بوده است. اگر دقت کنیم رودخانه‌های بزرگ استان نظیر قره‌سود وگرگان‌رود از شرق استان شروع و در غرب استان پایان پیدا می‌کنند. این مسئله یعنی این دو رودخانه در حوزه سرزمینی شهرها و روستاهای زیادی از استان گلستان قرار دارند و از لحاظ استراتژیک و جغرافیایی بسیار با ارزشند. به همین سبب مسئولین استان در این دوره 10 ساله باید حداقل چندین‌بار اقدام به لایروبی این رودخانه‌ها می‌کردند و از آن‌جایی که در بیشتر فواصل این رودخانه‌ها کم عمق و خشک بوده این امکان وجود داشته با دستگاه دیگری هم غیر از لایروب‌های سنگین که در دسترس استان هم است، جهت جلوگیری از مشکلات آینده و خسارت‌های احتمالی این رودخانه‌ها لایروبی می‌شد. ولی این اقدام صورت نگرفت در حالی که می‌شد با یک صدم خسارات ایجاد شده این کار را به پایان رساند، ولی الان می‌بینیم که علاوه‌بر خسارت‌های هزار میلیاردی به شهرها و زیرساخت‌های استان مشکلات زیاد هم در زندگی مردم ایجاد شده است. از سوی دیگر وجود مشکلات فنی و خراب بودن چندساله دستگاه پمپاژ و تخلیه سد وشمگیر باعث سرریز شدن سد و کمک این مسئله به شدت سیلاب شده است.»
6 اردیبهشت 1398 ناصر ترکش‌دوز، کارشناس مدیریت منابع آب و مدیرعامل شرکت مهندسی مشاور مهاب قدس و عضو کمیته ملی سدهای بزرگ ایران در خصوص چرایی عدم لایروبی سدها گفت [5]:
«یکی از کارهایی که در فرآیند طراحی سدها انجام می‌شود، محاسبه میزان رسوب سد در طول 50 سال است، بر طبق همین پیش‌بینی، حجم مخزن برای جمع‌آوری گل‌ولای و رسوب‌ها و همچنین دیگر اهداف سد درنظر گرفته می‌شود، بنابراین مخزن تعبیه شده کفایت جایگذاری رسوب 50 ساله را داشته و نیازی به لایروبی هر ساله نیست. وی ادامه داد: نکته دیگری که در بحث لایروبی باید بدان توجه داشت، هزینه زیاد و دشواری بسیار بالای این کار است، به‌عنوان مثال، رودخانه کارون طولانی‌ترین رودخانه کشور بوده و با توجه به املاح فراوان آب این رودخانه، لایروبی هر ساله مخازن سدهای این رودخانه به صرفه نیست؛ البته لایروبی رودخانه‌ها می‌تواند کمک کند ولی باوجود هزینه بالایی که دارد، مگر در موارد استثنایی، چندان موثر نیست.
ترکش‌دوز با تاکید بر اهمیت حفظ حریم رودخانه‌ها گفت: طبق استانداردهای بین‌المللی و قوانین داخلی، نباید هیچ‌گونه ساخت‌و‌سازی در حریم رودخانه‌ها انجام شود، به اعتقاد ما و براساس سال‌ها تجربه و با تاکید بر استانداردهای بین‌المللی، در عرصه سدسازی، حفظ و حراست از حریم رودخانه با هدف حفاظت از جان انسان‌ها و ادامه حیات آنان، مهم‌تر از هر مورد دیگری است.»
29 بهمن 1397، منصور شریفی کارشناس مدیریت منابع آب در زمینه ضرورت لایروبی رودخانه‌های خوزستان برای جلوگیری از وقوع سیل، گفت [6]:
«رودخانه‌های منطقه به دلیل رسوب‌گذاری در طی سالیان گذشته و کشت غیرمجاز در بستر رودخانه ظرفیت واقعی خود را از دست دادند. وی اضافه کرد: سازمان آب و برق باید لایروبی رودخانه‌ها را در دستور کار قرار دهد تا ظرفیت واقعی رودخانه‌ها، تالاب‌ها، انهار و کانال‌های کشاورزی استان، نمایان شود و تصمیم‌گیران حوزه آب بتوانند تصمیم درستی درباره آب موجود در خوزستان بگیرند. متاسفانه در سال‌های اخیر اظهارنظرهای غیرکارشناسی زیادی درباره مدیریت منابع آب خوزستان صورت گرفته است. با یک سیلاب، اظهارنظرها درباره انتقال آب و وجود آب مازاد در خوزستان شدت می‌گیرد و 6 ماه بعد خشکسالی به حدی می‌رسد که تامین آب شرب مردم هم به خطر می‌افتد. در این مسئله وزارت نیرو باید ورود فعالانه‌ای داشته باشد و با ارائه آمارهای صحیح، دقیق و اظهارنظرهای کارشناسی وضعیت رودخانه‌های خوزستان را اعلام کند. وی بیان می‌کند: بارش‌های اخیر در خوزستان از نظر آماری به اندازه میزان بارش در سال‌های نرمال است؛ بنابراین هنوز در خوزستان آب مازاد وجود ندارد بلکه به دلیل رسوب‌گذاری و افزایش ساخت‌وسازها در حریم رودخانه‌های خوزستان ظرفیت رودخانه‌های استان نسبت به گذشته کاهش یافته است و همین موضوع سبب می‌شود که با یک بارش ساده، رودخانه‌ها کار خودپالایی را انجام دهند و دبی آب خروجی از رودخانه‌ها افزایش پیدا کند.
این کارشناس مدیریت منابع آب می‌گوید: در واقع اگر ظرفیت رودخانه‌های خوزستان به حالت طبیعی و گذشته خود برسد و انهار فرعی لایروبی شوند، دبی آب در رودخانه‌های خوزستان کاهش می‌یابد و طبیعتا حجم سیلاب‌ها و خسارت‌های ناشی از آبگرفتگی کاهش پیدا می‌کند. او با اشاره به خشکسالی تابستان امسال می‌گوید: معمولا اقدامات پیشگیرانه در فصول غیرزراعی انجام می‌شود تا با آینده‌نگری از بروز خسارت در فصول پر بارش جلوگیری شود. شریفی می‌افزاید: با توجه به وقوع سیلابهای متناوب در استان خوزستان و خسارت‌های کلان وارده ناشی از آن در بخش‌های مختلف، تهیه و تدوین نظام‌نامه مدیریت لایروبی رودخانه‌ها و نهرهای کشاورزی در این استان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. این کارشناس مدیریت منابع آب بیان می‌کند: با وجود وقوع سیلابهای ویرانگر در دهه‌های اخیر در استان خوزستان متاسفانه موضوع لایروبی رودخانه‌ها، انهار و کانال‌های کشاورزی در این استان مورد توجه جدی مسئولان قرار نگرفته و فقط زمانی که سیلاب مخربی جاری می‌شود و فاجعه‌ای رخ می‌دهد، توجه مسئولان به آن جلب شده و اقدامات روبنایی انجام می‌دهند. وی عنوان می‌کند: توزیع نامناسب آب، دسترسی مشکل آب در پایین دست‌ها، به هم خوردن ساختار رودخانه‌ها، تصرف حریم، کندی جریان آب به علت موانع مختلف از جمله مشکلات لایروبی نشدن رودخانه‌ها و نهرهای کشاورزی است که باید برای آن تمهیدات جدی اندیشیده شود.»
منبع:
[1]: خبرگزاری دانا، 26 فروردین 1398، عدم لایروبی دلیل اصلی وقوع سیلاب نیست
[2]: آرمان اقتصادی، 27 فروردین 1398، عوامل تشدید کننده صدمات سیلاب در کشور
[3]: عصر نو، 3 اردیبهشت 1398، سیل ویرانگر و پیامدهای آن
[4]: پایگاه تحلیلی خبری گلستان24، 4 اردیبهشت1398، آنچه که باید انجام می‌شد ولی انجام ندادند/واقعا مقصران سیلاب استان گلستان چه کسانی هستند
[5]: پایگاه خبری افکار نیوز، 6 اردیبهشت 1398، هشدار؛ شرایط سیلابی اردیبهشت ممکن است بدتر از فروردین باشد
[6]: تابناک، 29 بهمن 1397، ضرورت لایروبی رودخانه‌ها برای جلوگیری از وقوع سیل