بیماریهای مشترک بین انسان و حیوان (زئونوز) گروهی از بیماریهای عفونی هستند که بین حیوانات مهره‌دار و انسان‌ها قابل انتقال‌اند. این گروه از بیماری‌ها به‌وسیله انواع عوامل بیماری‌زا از جمله باکتری‌ها، انگل‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌ها ایجاد می‌شوند. انتقال این بیماری‌ها به انسان هنگام تماس مستقیم یا غیرمستقیم با حیوانات اتفاق می‌افتد.
بعضی از بیماریهای قابل انتقال بین انسان و حیوان همچون تب مالت از طریق فرآورده‌های غذایی چون شیر، پنیر، خامه و...، برخی مانند هاری با گازگرفتگی، خراشیده شدن پوست توسط چنگال‌های حیوان، لیسیدن زخم توسط حیوان، تماس با ترشحات آلوده با مخاط بینی و چشم قربانی توسط گوشتخواران اهلی و وحشی، بعضی مانند تب کریمه کنگو با گزش کنه و گروهی از طریق آلودگی محیط زیست (هیداتیدوزیس) قابل انتقال هستند.
اهمیت بیماریهای قابل انتقال بین انسان و حیوان
بیماریهای قابل انتقال بین انسان و حیوان، فصل مشترک 2 حرفه پزشکی و دامپزشکی است که از نظر حفظ سلامت و بهداشت جوامع انسانی و دامی دارای اهمیت‌اند. گروهی از این بیماری‌ها مانند آنفلوآنزا به‌دلیل تلفات بالای طیور و پرندگان علاوه بر تهدید جدی امنیت غذایی انسانی، موجب ضرر و زیان قابل توجه اقتصادی اول برای مرغدار و بعد برای کشور می‌شوند، برخی دیگر از بیماری‌ها مانند مشمشه به‌دلیل خطر گسترش آن‌ها به سایر کشورها در تجارت بین‌المللی اثر سوء دارند. بسیاری از این بیماری‌ها، مانند طاعون، پس از یک دوره خاموشی، بار دیگر ظاهر شده‌اند و برخی به‌دلیل بروز همه‌گیری و احتمال مرگ‌و‌میر در انسان‌ها موجب رعب و وحشت می‌شوند.
در ایران برخی از بیماریهای قابل انتقال بین انسان و حیوان به‌صورت بومی وجود دارند که مهم‌ترین این بیماری‌ها عبارتند از: سالک، تب مالت، هاری، سیاه‌زخم و کیست هیدراتیک و برخی به دلیل انتقال از کشورهای همسایه به صورت بومی درآمده‌اند؛ مانند تب خونریزیدهنده کریمه کنگو و آنفلوآنزای پرندگان.
سالک؛ بیماری با طول درمان یک سال
ناقل بیماری سالک، «پشه خاکی» است. این نوع پشه در طول روز در پناهگاه‌هاي گرم، تاريک و مرطوب، شکاف‌هاي عميق ديوارها، اماکن متروکه، مخروبه، اصطبل‌ها، اطراف توده‌هاي زباله، کودهاي حيواني، لانه جوندگان، پشت اشياي ثابت منزل مانند کمد يا قاب عکس، استراحت و در ساعات اوليه شب، شروع به فعاليت (تغذیه و خون‌خواری از هر موجود زنده‌ای) مي‌کند.
جمع‌آوري نکردن نخاله‌هاي ساختماني، تغيير روش کشاورزي و استفاده از کودهاي دامي، وجود مخروبه‌ها و شرايط آب و هوايي مستعد از عوامل تسهیل شرایط زیست ناقل بیماری سالک به‌شمار می‌روند. علاوه‌بر‌اين، تراکم جمعيت به‌ويژه در حومه شهرها، وضعيت نامناسب بهداشت محيط و نگهداری پرندگان، سبب افزايش جمعيت ناقل بیماری و در نهايت تماس بيشتر افراد با پشه خاکي و انتقال سالک می‌شود.
از یک طرف اقدامات ساده‌ای چون تماس با شماره‌های اعلام شده توسط شهرداری (134) برای جمع‌آوری زباله‌ها، ضایعات و نخاله‌های ساختمانی و جمع‌آوری زباله‌ها در کیسه‌های مخصوص و قرار دادن آن‌ها در محل جمع‌آوری زباله‌های شهری در ساعت تعیین شده (9 شب) از جمله اقداماتی است که عموم افراد می‌توانند با رعایت آن‌ها به کنترل بیماری سالک کمک کنند. از طرف دیگر، نقش شهرداري‌ها در کنترل سالک قابل توجه و مهم است، چراکه با اقداماتی چون: ترمیم و آسفالت معابر، مرمت حفره‌ها و شکاف‌ها، جمع‌آوري اصولی زباله‌ها و دفن بهداشتي آن‌ها از انتقال بيماري جلوگيري مي‌کند.
تب مالت با مصرف فرآورده‌های لبنی سنتی
عامل ایجاد بیماری تب مالت، باکتری «بروسلا» است. بیماری با تب و تعریق شروع می‌شود و با درد استخوان‌ها و مفاصل و بی‌اشتهایی ادامه پیدا می‌کند.
تب مالت بیشتر در مناطق غرب و شمال‌غرب کشور شایع است. این بیماری در تمام کشور احتمال شیوع دارد، اما برخی استان‌ها به ویژه استان‌های غربی و شمال غربی از جمله همدان، آذربایجان و کردستان با بیشترین میزان ابتلا به این بیماری مواجه هستند.
مصرف شیر خام، پنیرهای محلی و بستنی‌های سنتی غیرپاستوریزه نقش مهمی در انتقال این بیماری دارند. از این رو، موثرترین راه پیشگیری از تب مالت پرهیز از مصرف این محصولات و استفاده از محصولات لبنی پاستوریزه است.
واکسیناسیون سگ و گربه خانگی مصونیت هاری نمی‌آورد
بیماری هاری نوعی بیماری ویروسی است که موجب التهاب حاد مغزی می‌شود. عامل بیماری ویروسی از خانواده «رابدو ویریده» است که با تهاجم به اعصاب حیوانات خونگرم اهلی و خانگی (سگ و گربه) و غیراهلی و وحشی (گرگ و روباه)، منجر به بروز علائم خاص بیماری و در نهایت مرگ جاندار می‌شود.
بیماری از راه گازگرفتگی یا خراش توسط حیوان آلوده و مبتلا انتقال پیدا می‌کند؛ وجود ویروس هاری در بزاق این جانداران به ابتلای انسان یا حیوان منجر خواهد شد.
هاری از جمله بيماري‌هايي است که انتشار جهاني دارد و مرگ انسان يا حيوان مبتلا در این بیماری حتمی است. بنابراین، از بیماریهای حائز اهميت بین انسان و حیوان قلمداد می‌شود.
خوشبختانه واکسن و سرم ضدهاري در مراکز بهداشتي درماني کشور موجود است و تمام موارد مشکوک به صورت رايگان تحت پوشش درمان و پيشگيري واکسيناسيون هاري قرار مي‌گيرند.
با وجود انجام واکسینانسیون حیوانات اهلی و خانگی، این موجودات نسبت به ویروس بیماری هاری مصونیت قطعی ندارند از این رو، توصیه اکید می‌شود ضمن رعایت اصول بهداشتی نسبت به کنترل و چکاپ منظم حیوان در خصوص بیماری‌ها اقدام شود. همچنین واکسیناسیون علیه بیماری هاری به‌طور منظم صورت گیرد و محل نگهداری آن‌ها ضدعفونی شود. همچنین از تماس حیوانات خانگی با حیوانات وحشی و ولگرد به شدت جلوگیری شود.
شاربن؛ بیماری ویژه گاو، گوسفند و بز
عامل بیماری شاربن یا سیاه‌زخم، باکتری «باسیلوس» است. این بیماری ویژه گیاهخواران اهلی مانند گوسفند، بز و گاو است. ابتلای انسان به‌صورت تصادفی و در اثر تماس با حیوانات و محصولات آلوده اتفاق می‌افتد. انتقال بیماری از 3 طریق پوستی، تنفسی و گوارشی است که نوع پوستی شایع‌تر و انواع دیگر به‌ندرت اتفاق می‌افتد. در نوع پوستی (رایج‌ترین فرم) شروع عفونت شبیه گزش حشرات با خارش و برآمدگی پوست است. تماس با امعاء و احشاء آلوده دامی (پشم، پوست، گوشت، پودر استخوان خام و...) باکتری را از راه خراش‌های کوچک پوست وارد بدن می‌کند.
به طور حتم با کنترل بیماری در حیوانات می‌توان از ابتلای انسان نیز جلوگیری کرد. ضدعفونی کردن تمامی فرآورده‌های حیوانی، ایمن‌سازی و رعایت موازین بهداشتی در محل کار، سوزاندن جسد حیوان مبتلا، ضدعفونی کردن زمین، عدم مصرف شیر حیوان آلوده، درمان حیوان آلوده و واکسینه کردن دام، احتمال ابتلا به سیاه زخم را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد.
مدفوع سگ؛ عامل کیست هیداتیک
انگل «اکینوکوکوس» عامل ایجاد بیماری کیست هیداتیک است که در روده سگ به‌صورت کرمی چسبیده به دیواره روده و به‌حالت انگل زندگی می‌کند. بندهای انتهایی بدن این کرم هرکدام دارای 1000 عدد تخم است که هر 14 روز یک بار از بدن او جدا و با مدفوع خارج می‌شود. هر تخم چنانچه به وسیله‌ای وارد بدن انسان یا دیگر جانوران شود در بدن او به نوزادی تبدیل شده و این نوزاد می‌تواند وارد مخاط و از آنجا وارد سیاهرگ‌های روده شود و خود را به کبد انسان برساند. گاهی نیز این انگل از راه خون خود را به مغز، ریه‌ها، چشم‌ها، کلیه و دیگر اندام‌های بدن می‌رساند و در آنجا تشکیل کیست می‌دهد.
با رعایت نکات ساده‌ای چون رعایت بهداشت فردی و محیطی، ضدعفونی کردن سبزیجات، صیفی‌جات و میوه‌های بوته‌دار زمینی مانند توت‌فرنگی، عدم تماس با حیوان به طور مستقیم در همه محیط‌ها، ایجاد حصار و فنس‌کشی زمین‌های کشاورزی به منظور ممانعت از ورود حیوان به داخل کشت، واکسیناسیون منظم و دوره‌ای حیوانات خانگی و... این بیماری قابل پیشگیری و کنترل است.
تب کریمه کنگو؛ بیماری 12 ماه سال
«کنه هیالوما» عامل ایجاد بیماری کشنده تب خونریزیدهنده کریمه کنگو است. کریمه کنگو یک بیماری تب‌دار و خونریزیدهنده است که از طریق گزش کنه، تماس با خون، ترشحات و لاشه دام آلوده و یا انسان آلوده منتقل می‌شود. این بیمار در بدن دام فاقد هرگونه علائمی است، اما در بدن انسان با نشانه‌هایی مانند سردرد، تب بالا، درد مفاصل، تهوع و استفراغ، آغاز می‌شود و با کبود شدن منطقه‌ای بدن و خون‌ریزی از مخاط‌های بدن ادامه پیدا می‌کند.
گله‌داران، دامداران، قصاب‌ها، کارگران کشتارگاه‌ها، پزشکان و پرستاران مراقبت‌کننده از بیماران مبتلا گروه اول و جدی در معرض ابتلا به این بیماری هستند. دیگر افراد در صورت مصرف محصولات آلوده یا تماس با عامل ایجاد بیماری، یعنی کنه در ردیف دوم ابتلا به این بیماری قرار دارند.
ذبح دام با رعایت نکات ایمنی و در کشتارگاه‌های زیر نظر سازمان دامپزشکی، استفاده از وسایل حفاظت فردی مانند پوتین، دستکش و عینک توسط افرادی که به‌نحوی با دام در تماس هستند، خرید گوشت از اماکن معتبر و مورد تایید سازمان دامپزشکی، خودداری از مصرف گوشت گرم، نگهداری گوشت (پیش از مصرف) به‌مدت 24 ساعت در دمای منفی 4 درجه از جمله اقداماتی است که می‌تواند از ابتلا به این بیماری جلوگیری کند.
تب برفکی؛ مهم‌ترین بیماری ویروسی دام
تب برفکی نوعی بیماری عفونی و کشنده ویروسی است و تقریبا تمامی دام‌های زوج سم از جمله گونه‌های نشخوارکنندگان اهلی نظیر گاو، گاومیش، گوسفند و بز مورد هدف این بیماری قرار می‌گیرند. تب برفکی به‌دلیل سرعت انتشار و شدت عفونت‌زایی جزء مهم‌ترین بیماریهای ویروسی دام و از مهم‌ترین عوامل تهدید سرمایه و تولیدات دامی محسوب می‌شود. تلفات بیماری در دام‌های بالغ کم است، اما در دام‌های جوان به‌خصوص بره و بزغاله تلفات قابل توجهی دارد. علاوه‌براین، خسارات بسیار شدید اقتصادی و اجتماعی ناشی از کاهش تولیدات دام و کاهش بهره‌وری دام را به‌همراه دارد و صادرات دام و فراورده‌های آن را متوقف می‌کند.
ویروس عامل بیماری به‌مدت 2 تا 3 روز تب شدید ایجاد می‌کند، درپی‌آن تاول‌هایی داخل دهان و روی پا ظاهر می‌شود. عفونت زمانی اتفاق می‌افتد که ذرات ویروسی به‌داخل سلول میزبان راه پیدا کند. ویروس سلول، میزبان را مجبور به تولید هزاران کپی از خود می‌کند که در نهایت با انهدام سلول، ذرات ویروس در خون رها می‌شوند.
این بیماری به نوعی طاعون برای صنعت دامداری محسوب می‌شود.
کنترل بیماری منوط به واکسیناسیون، مراقبت شدید هنگام نقل‌وانتقال حیوانات، قرنطینه کردن حیوانات مبتلا، اعمال محدودیت در خرید و فروش حیوانات و گاهی معدوم کردن میلیون‌ها راس دام است.
آنفلوآنزای پرندگان؛ مهم‌ترین بیماری ویروسی طیور
آنفلوآنزای پرندگان یک بیماری تنفسی و واگیردار ویروسی در بین انواع طیور اهلی، صنعتی و وحشی است. این بیماری به دو فرم بالینی فوق‌حاد (بسیار بیماری‌زا) و کم‌حدت (کم بیماری‌زا) مشاهده می‌شود. شیوع نوع فوق‌حاد در پرندگان تلفات صددرصد ایجاد می‌کند. فرم دوم بیماری تلفاتی ایجاد نمی‌کند، اما اگر عفونت تنفسی ناشی از این ویروس توسط سایر ویروس‌ها یا باکتری‌های تنفسی تشدید شود، تلفات زیادی به بار می‌آورد. آنفلوآنزای پرندگان مسری است و به راحتی در بین پرندگان پخش می‌شود و انتقال آن به انسان غیرمعمول نیست.
این بیماری به علت تماس با عفونت پرندگان آلوده، ترشحات بینی و یا ترشحات دهان یا چشم به انسان منتقل می‌شود. همچنین دست زدن به سطوح آلوده می تواند عفونت را گسترش دهد.
ویروس آنفلوآنزای پرندگان به‌راحتی به‌انسان منتقل نمی‌شود و موارد ابتلا و آلودگی انسان به‌ندرت اتفاق می‌افتد، اما مرغداران، کارگران مرغداری‌ها و سایر طیور صنعتی، کارکنان پارک پرندگان، دامپزشکان و افرادی که تخم‌مرغ را به‌صورت خام مصرف می‌کنند از جمله افرادی هستند که ضمن رعایت نکات بهداشتی و مراقبتی، باید به توصیه‌های احتیاط‌آمیز توجه کامل داشته باشند.
بیماریهای معرفی‌شده نمونه‌هایی از بیماریهای مشترک بین انسان‌ها و حیوانات است. از آنجا که نمی‌توان به سلامت انسان، بهداشت دام و سلامت اکوسیستم به‌صورت مجزا از یکدیگر نگاه کرد، از این رو، باید برنامه کنترلی مدون در زمینه اطلاع‌رسانی، پیشگیری، کنترل و درمان برای هرسه این حوزه‌ها وجود داشته باشد. موثرترين اقدام براي پيشگيري از بيماري‌هاي مشترک بین انسان و حیوان، اجراي این برنامه‌ها توسط مراکز بهداشتی و شبكه‌هاي دامپزشكي در جهت مبارزه با اين گروه از بيماري‌ها است.
علاوه‌براین، توجه به هشدارها و اطلاعیه‌ها وآگاهي عموم مردم نسبت به بيماري‌ها، راه‌های انتقال، کنترل و پیشگیری، خطرات عفونت‌ها، نحوه تماس با دام و ویژگی محصولات دامی سالم و همچنین توجه جدي توليدكنندگان مواد غذايي به ضوابط و مقررات دامپزشكي براي توليد فراورده‌هاي غذايي سالم و بي‌خطر ضروری است.