با معجزه آبخیزداری و آبخوانداری علاوه بر تامین آب شرب در کشور، میتوان بر مشکلات دیگری از جمله فرونشست زمین، پدیده گردوغبار، خشک‌شدن قنات‌های کشور و... چیره شد.
ایران کشوری است که در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان واقع شده است و به سبب پراکنش نامنظم بارندگی از نظر زمانی و مکانی، ساکنان این مناطق را به بهره‌وری بیشتر از آب‌های زیرزمینی واداشته است. در اغلب نقاط ایران به‌دلیل بارندگی کم و توزیع زمانی نامناسب آن، منابع آب زیرزمینی و مدیریت آن از اولویت خاصی برخوردار است. در دهه اخیر تلاش‌هایی برای استفاده از فناوری‌های سازگار با طبیعت برای کنترل، تغذیه و مدیریت منابع آب صورت گرفته است نمونه آن ایجاد سازه آبخیزداری سدهای زیرزمینی در نقاط مختلف مانند کرمان، خراسان شمالی، البرز، فارس است.
میرمسعود خیرخواه زرکش، رئیس سابق پژوهشکده آبخیزداری درباره ضرورت و اهمیت ساخت سدهای زیرزمینی معتقد است: در کل کشور ظرفیت ساخت 300 سد زیرزمینی وجود دارد و این تعداد را میتوان تقریبا در تمامی استان‌های کشور احداث نمود. احداث این سدها در کشور میتواند علاوه‌بر صرفه‌جویی چشمگیر و بهره‌وری بالا در مصرف و تامین آب مورد نیاز کاربران، جنبه‌های محیط‌زیستی را رعایت نموده، از تخریب و خالی‌شدن آبخوان‌ها محافظت کند، همچنین خسارات محیط‌زیستی و هزینه‌های گزاف ناشی از تامین آب از طریق احداث سدهای بزرگ و برداشت بی‌رویه از چاه‌ها را به حداقل ممکن برساند.
مزایای احداث سدهای زیرزمینی
سدهای زیرزمینی دارای آثار مثبت و مزایای متعددی است که از جمله این مزایا میتوان به انعطاف‌پذیری بالا در یافتن محل‌های مناسب جهت ساخت سازه سد زیرزمینی اشاره کرد؛ این سازهها برخلاف سدهای سطحی و همچنین سازههای بزرگ که معمولا دور از دسترس مکان‌هایی است که آب را مصرف می‌کنند، میتوان آن را در مجاورت مناطق کشاورزی، روستایی و صنعتی بنا نهاد. علاوه‌براین هزینه پایین اجرا، ساخت آسان سازه با استفاده از منابع مالی در دسترس و نیروی کار محلی، تبخیر ناچیز از سطح زمین، عدم آلوده‌شدن آب و عدم نیاز به ابزار و تجهیزات لازم جهت تصفیه آب از مزایای دیگر احداث سدهای زیرزمینی است که اجرای صحیح آن میتواند جهش تولید، عدالت اجتماعی، رفع فقر و محرومیت، بهبود معیشت و رفاه آبخیزنشینان و اشتغال آن‌ها را به‌دنبال داشته باشد.
با توجه به ظرفیت کشورمان در احداث سدهای زیرزمینی، به‌دلایل مختلف احداث این سازههای آبخیزداری گسترش چندانی نیافته است و این سازهها به‌صورت محدود (حدود 50 سد) در برخی استان‌های کشور قابل مشاهده است. به‌لحاظ تعداد، استان کرمان با حدود 20 سدزیرزمینی در رتبه اول قرار دارد. از نمونه‌های موفق سدهای زیرزمینی در کشور، میتوان به سد زیرزمینی سنگانه در روستای سنگانه منطقه کلات استان خراسان رضوی، سد زیرزمینی راین در استان کرمان و سد زیرزمینی وردیج در جنوب رشته کوه‌های البرز اشاره کرد که دستاوردهای روشن و بسیار موفقی را به همراه داشته است.
فرود شریفی، مجری عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با اشاره به اقدامات حفاظت خاک و احداث سد زیرزمینی وردیج گفت: احداث دو سد زیرزمینی وردیج باعث جلوگیری از خروج سریع بارش‌ها از محل نزول و نفوذ آن در خاک و ذخیره در آبخوان شده است که این امر باعث کاهش تبخیر آب و ایجاد فضای زندگی برای موجودات ریز خاک فراهم آورده است.
از تکنیک‌های مهم و اساسی آبخیزداری احداث سدهای زیرزمینی است که میتواند جایگزین مناسبی برای برداشت مستقیم آب زیرزمینی از چاه‌های عمیق باشد. یکی از دستاوردها و آثار احداث سدهای زیرزمینی، استحصال آب و تامین آب شرب شهرها و به‌خصوص روستاهایی است که از شهرها فاصله زیادی دارند و امکان آبرسانی به آن‌ها سخت و گران‌قیمت است.
دراین‌باره پرویز گرشاسبی، عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری می‌گوید: با احداث سدهای زیرزمینی در مناطق مختلف کشور میتوان 25 میلیارد متر مکعب آب استحصال کرد این درحالی است که ظرفیت مخازن کل سدهای روبنایی کشور 57 میلیارد متر مکعب است.
به گفته معاون اسبق آبخیزداری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزدای کشور آب استحصال شده توسط سدهای زیرزمینی را میتوان در مصارف مختلف شرب شهرها و روستاها، مصارف کشاورزی و نیز جبران تراز برداشت آب زیرزمینی با چاه‌های عمیق مورد استفاده قرار داد.
لازم به ذکر است تنها در سال‌های اخیر 38 هزار میلیارد تومان به عملیات سدسازی اختصاص یافته است، این درحالی است که از اول انقلاب تا کنون تنها 18هزار میلیاد تومان به عملیات آبخیزداری تخصیص داده شده است.
با توجه به تکلیف قانونی مبنی بر جبران تراز منفی آبخوان‌ها با عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، تکنیک احداث سدهای زیرزمینی میتواند یکی از راهکارهای موثر برای تعادل بخشی آبخوان‌ها و مقابله با مشکل کم آبی، تامین آب شرب شهرها و به‌خصوص روستاهایی تلقی شود که از تاسیسات آب سالم و بهداشتی محروم هستند.
همچنین با توجه به قرارگرفتن ایران در منطقه گرم و خشک و میزان تبخیر بالا و با توجه به هزینه‌های پایین و اثرات اقتصادی اجتماعی فراوان احداث سدهای زیرزمینی، این راهکار موثر میتواند جایگزین بسیار مناسبی برای برداشت آب زیرزمینی از چاه های عمیق باشد که خسارات جبران‌ناپذیری مثل فرونشست زمین را به‌دنبال داشته است.
با معجزه آبخیزداری علاوه‌بر تامین آب شرب در کشور، میتوان بر مشکلات دیگری از جمله فرونشست زمین، پدیده گردوغبار، خشک‌شدن قنات‌های کشور و... غلبه کرد به‌طوری‌که در بیان اهمیت و ضرورت پرداختن به پدیده گردوغبار و راه مقابله با آن، محمود عرب‌خدری، عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری معتقد است که فراوانی گردوغبار و شدت طوفان‌‌های گردوغبار آن‌ها در کشور ایران تنها در 3 سال اخیر 10 برابر شده است. یکی از علل و عوامل عمده گردوغبار، عدم توجه به ضرورت اعمال مدیریت جامع آبخیزها و حفاظت از منابع آب و خاک است که سالانه میلیاردها دلار به اقتصاد کشور خسارت وارد میکند. که بهترین راه مقابله با این معضل، توجه به آبخیزداری و مدیریت جامع حوزه آبخیز می‌باشد.
همچنین آبخیزداری و آبخوانداری را میتوان عامل بسیار مهم و اساسی در نجات قنوات از خطر خشکیدن و نابودی دانست. احیا و مرمت قنوات با عملیات آبخیزداری علاوه‌براینکه باعث جهش افزایش آبدهی قنوات، افزایش تولیدات کشاورزی، آبادانی، سرسبزی و خرمی مناطق، کاهش مهاجرت روستاییان، بهبود معیشت و اشتغال خواهد شد، از آنجاکه منطبق بر قوانین طبیعت است باعث حفظ چرخه آب می‌شود و از وقوع بلایای طبیعی مثل فرونشست زمین و گردوغبار جلوگیری میکند.
ازاین‌رو انجام عملیات آبخیزداری و آبخوانداری همان‌طورکه به‌صراحت در قانون توسعه ششم آمده است، امری ضروری است که باید بدان توجه جدی شود، امری که تاکنون مورد غفلت واقع‌شده‌است و اهتمام بیشتر مسئولان امر به‌خصوص وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو را می‌‌طلبد.
منبع: تسنیم